GIDROFIZIKA VA SUV BALANSI FANINING ILMIY TADKIKOTLARI VA MUAMMOLARI Sayyoramizdagi turli tabiiy resurslar orasida suv o’ziga xos o’rin egallaydi. Tabiatdagi suv barcha turdagi-atmosfera, okean, yer pusti va biosferadagi suv resurslarini yaxlit o’zaro bog’liq siklga birlashtirib, uzluksiz sarflanadi va qayta tiklanadi.
Qadimgi zamondan insonni atmosfera yotinlari, daryo" oqimining Hosil bo’lishi kabi masalalar kiziktirib kalgan va faqat XVII ayerga kelib ularning O’zaro botlikligi miqdoriy baxolangan.
Ko’p yillar mobaynida o’tkazilgan ilmiy tadkikotlar natijasida daryo oqimi haqida umumiy nazariya yaratiladi. Uning asosini daryo" havzasiga yoqqan atmosfera yoganlarining yer sirtiga tushishi hamda okdm hosil qilish mexanizmi xakidagi tushunchalar, uning ikdim va Boshqa tabiiy omillar bnlan bog’liqligini urganish kabi masalalar tashqil klladi.
Ohirgi yillarda xalk xo’jaligida suvga extiyojning ortishi va suv resurslarining kamayishi daryo oqimining shakllanishini keng mikyosda urganishga turtki beradi. Natijada daryo oqimi suv muvozanatining aloxvda komponenti sifatida iklim va landshaftga boshiq holda urganildi. Bu esa o’z navbatida daryo havzalarida sodir bulayetgan bug’un gidrologik siklni, shu jumladan atmosfera yog’inlarining vaqt va fazo bo’yicha o’zgarishlarini, daryo havzasidan-bo’ladigan bug’lanishni, tuproq katlamlariga suvning shmmilishini va umuman havzada namlik dinamikasini urganishni talab kiladi.
Gidrologik hodisalar va jarayonlarni o’rganiishing ilmiy asosini materiya va energiyaning saklanish konunidan kelnb chikdsigan sup muvozanati tenglamasi tashqil qiladi. Suv muvozanati tenglamasini schish natijasida daryo havzasidaj gidrologik iiklda katnashuvchi komnonentlar munosabati va ularning o’zaro bog’liqligini aniqlashga imkon yaratiladi.
Suv muvozanati usuli, aslida eng ishonchli usuldir, uning yordamida daryo havzasidagi xujalik faoliyati ta’sirida oqim rejimining va suv resurslarining O’zgarishlarini ilmiy baxdvash va prognozlash mumkin. Shu bilan birga bu usul yordamida daryo havzasida iisonning xujalik faoliyati natijasida O’zgargan suv muvozanati ning atrof muhitga ko’rsatgan ta’sirini ham baholash mumkin.
Shunday qilib, suv muvozanati usuli shdrologiyada yangi, nrinsipval imkoniyatlarni yaratdi. Bularga xujalik yuritish tadbirlarining loyixdsini t O’zish davridayok suv rejimi va atrof muhitning O’zgarishlarini oldindan bashorat qilish masalalari kiradi. Fanning rivojlanishida quyidagi boskichlarni ajratish mumkin.
I BOSQICh. Sayyoramizning suv muvozanati va tabiatda suvning aylanishi xakidagi tushunchalarning manbai O’zoq utmishdadir. Bizga yetib kelgan adabiyetlardan ma’lumki, atom nazariyasining asoschisi Demokrit (460-370 yy) Nil daryosining toshqinlarini meteorologik hodisalar bilan boglagan. Platon esa Quruqlikdagi barcha suvlarning manbai dengiz suvlari deb xisoblagan.
Miletlik Fales fikri bo’yicha esa shamol ta’sirida okean suvlari yerning qatlamlariga o’tib, yuqoriga ko’tariladi va soy, daryolarni tuyintiradi.
Kadimgi davrning buyuk faylasufi Aristotel fikricha Yer sharidagi barcha suvlarning manbai bu atmosferadagi namlikdir. U daryolarning tuyinishi esa atmosfera yopshlari va havodagi namlikning yer krbigadagi bo’shliklarga o’tishi hamda kondsnsasiyalanishi hisobiga kuzatiladi, deb o’ylagan.
Mark Vitruviy Poll ion birinchn bo’lib grunt suvlarining infiltrasiya natijasida hosil bo’lish nazariyasini asosladi. U bug’lanish jarayonini, yoganlariing hosil bo’lishini va yog’ishini harakatga keltiruvchi kuch esa Quyosh energayasi va yer ichidagi issiqlikdir, deb aytgan.
Faqat Lukresiy Kar o’zidan oldingi yashagan Demokrit va Aristotel fikrlarini umumlashtirib, daryo suvlari atmosfera suvlaridan hosil bo’ladi va barcha suvlar o’zaro bog’liq degan fikrni aytadi.
Qadimgi tabvatshunos-faylasuflar tabiatda suvning aylanma xarakatining alohida qismlarini tushuiishsa ham, bu hodisalarni yaxlit o’zaro bog’liq gidrologik sikl sifatida kuryab chikish kerakligini tasavvur qilishmagan.
II BOSKICh. Faqat 1674 yildagina fransiyalik tabvatshunos olim Per Perro bu hodisalarni miqdoriy aholashga adrakat qiladi va shu tufayli fanning bu rivojlanish boskichi unpsh nomi bilan bog’liqdir.
Ikkinchi tarixiy boskichdagi P.Perro o’tkazgan ilmiy-dala tadqiqotlari gidrologik sikl va daryo havzasining suv muvozanati tushunchalarining rivojlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Sena daryosi havzasiga yoqqan yog’inlarni va undan hosil bo’lgan oqimni ulchab, Perro daryo oqimi yog’inlardan hosil bo’ladi, degan to’g’ri Xo’losaga keladi.
Perroning fikrlarini keyinchalik frans O’z fizigi E.Mariott O’z izlanishlarvda eksperimental tasdnkdaydi. Perro va Mariogglarning suv muvozanat elementlarini kuzatishlari va hisoblashlari, daryo havzasining suv muvozanatini kelajakda urganish uchun hak.ikiy ilmiy asos bo’ladi.
Geofizik G.Galley 1709 yilda suvning yer kurrasidagi aylanish harakatini birinchi bo’lib chizmada tasvirlaydi. Suv muvozanatining asosiy elementlarini urganishga bagishlangan D.Daltonning ilmiy ishi usha davrning yirik yutugi hisoblanadi. Chunki D.Dalton birinchi bo’lib suv yuzasidan bug’lanishni hisoblash uchun o’zining matematik ifodasini tavsiya etadi.
III BOSQICh. Suv muvozanati tadkikotlari fani rivojlanishining uchinchi boskichida asosiy e’tibor suvning aylanish jarayonini matematik tsnglamalar yordamida ifodalashga karatiladi.
A.I.Voyeykov 1884 yilda, birinchi bo’lib, Kaspiy dengizining suv muvozanatini matematik tenglama yordamida ifodalaydi.
