Gerontologiya va um um iy geriatriya

AKADE.MIVAS1 M il iiXONASl 
________

---

50—70 yoshlarda katta arterial qon tom irlarida lipoid distrofiya 
b o sh lan ad i, sek in -asta aktiv m o ddalar oqsillar bilan kom pleks 
tu g u n c h ala r hosil 
qilib 
(kollogenlar, 
gialin 
va boshqalar) 
m u ko po lisax arid lar diffuz so ‘rilishini pasaytirib, arterial qon 
to m irlard a gipoksiya holatini oshiradi (X om inskiy M.B. 1967). 
7 0 - 8 0 yoshlarda ao rta l devorlar qaiinlashib, ancha tez fibroblastlar 
va sem iz to ‘qim alar kam ayib boradi. S trom ada fibroz boshlanadi. 
S ek in -asta yurakning toj arteriyalarida, uyqu arteriyalarida va 
m ushak tipidagi arteriyalarda ch u q u r o ‘zgarishlar ro ‘y b erad i. Yurak 
toj arteriyalarida, y a’ni elastik tipdagi arteriyalarda o ‘zgarishlar 
a n tin o ta l davrdan boshlanadi, y a’ni ona qornida. Shuning uchun 
alb atta, p ostno tal va neon o tal davrdagi o ‘zgarishlarni bilishga 
intilish lozim . E m brion 7 haftaligida boshlanib, 8 - 9 oydan 
keyin m iokard kapillar to ‘ri yuzaga keladi. K atta yoshga bora 
boshlagach, k o ro n ar arteriyalar devorlarida m ushak to ‘qim alar 
kam aya boshlaydi. U larning o ‘rta qobig‘ida q o ‘shuvchi to ‘qim a 
k o ‘payib boradi va ichaklarda alohida b o kshliqlar hosil boMadi. 
U shbu b o ‘shliq asosan sklerotik bleshkalarning asosi hisoblanadi. 
K aro n ar arteriyalar devorlari har xil tarzda dag‘allasha boshlaydi, 
lekin, h am m a insonlarda h ar xil tom ir teshigini toraytiradi.
Q ariyalarda tipik o ‘zgarishi bo ‘lib m ushak to ‘qim alarining 
kam ayib ketishi va b ab -b ara v a rq o ‘shuvchi to ‘qim a elem entlarining 
k o ‘payishi talqin qilinadi va ular atrofida kalsiy tuzlari ham da 
lipidlar yig‘ilib boradi. Va ular orasida o ‘choqli nekrozlar 
boshlanishi m um kin.
0 ‘ziga xos o ‘zgarishlar katta uyqu arteriyalarda ham b o la d i. 
Bu to m irlarda 41—60 yoshdan boshlab o ‘zgarishlar yuz bera 
boshlaydi. K o‘proq arteriyaning praksimal va distal b o lim la rid a 
o ‘zgarishlar b o ‘ladi. 60 yoshlardan boshlab arteriya devorlarida 
m ukopolisaxaridlar to ‘plana 
boshlaydi 
va 
devor troafikasi 
o ‘zgaradi. 70 yoshdan boshlab elastik to 'q im ala r ancha kamayib 
qoladi va ular devorlarini yanada dag‘allashtirib, tom irlarning 
ichki qism ini toraytira boshlaydi.
M ushak to ‘qim aning arterial tom irlarda ham katta o ‘zgarishlar 
b o ‘ladi (bular ch o t arteriyalari, yelka va nurbilak arteriyalari).
18

---

Bu arteriyalarda elastiklik 4 5 - 6 0 yoshlardan boshlanadi. Bunda 
m ushaklar elastikligining o ‘zgarishiga periferik gem odinam ik 
shakllanishi sabab boMishi talqin qilinadi. 70 yoshdan keyin 
ushbu arteriyalar devorining ichki qismi toraya boshlaydi. Sekin- 
asta kalsiy tuzlari to ‘dalanib qolishi 55 yoshlardanoq boshlanadi 
va yosh kattalashgan sari ularda azot kam ayishi, ham da suv va 
serovodorod tanqisligi q o ‘shiladi. A sta-sekinlik bilan aortaning 
o ‘rta qism i d ag‘allashib, kolland flltrlash yog‘onlashadi. Bu esa 
funksional yetishm ovchilikka olib keladi. Bu holatning har bir 
insonda liar xil davrda bo'lishi q o ‘shuvchi to ‘qim aning faolligiga 
b o g liq b o'lib, ular garm onlar, ferm entlar va m ikroelem ent 
holatlariga bogMiq b o la d i. Bular qatori tom irlar etobolizm ining 
o ‘zgarishi aterosklerotik jarayonga ta ’sir qiladi. Lekin hozirgacha 
to m irlar devoridagi m etobolitik o ‘zgarishlar har xil targ‘ib 
qilinadi. Oxirgi o ‘n yilda m orfologlar ju d a ajoyib fenom enni 
targ'ib etishyapti. M ushak arteriyalari devorlarida ko ‘ndalang 
m ushak to ‘qim alarining kamligi, tom irlarning qisqarishi faqatgina 
vazokanstirsiya, 
ya’ni siqilishga olib keladi. 
Tom irlarning 
o ‘zini ham kaltalashtirar ekan, degan xulosaga kelishm oqda, 
bu esa bunday tom irlarda m ushak speralsim on shaklda b o ‘lib, 
dag'allashishga movilroq b o la d i. Yuqoridagi olim lar fikricha, 
aorta devorlarida plazm in va plozm ogen bor, keyinchalik boshqa 
o 'rta m iyona aorta devorlarida ham plazm ogen borligi aniqlandi. 
Keyinchalik katta yoshdagilarda RN K va D N K to ‘qim alarda 
asosan yuqorida aytganim izdek ona qornida o'zgara boshlaydi. 
C h u q u r o ‘zgarishlar m a’lum qonuniyat asosida boradi.
Xolesterin — o ‘t kislotalari va steroid garm onlar ishlab chiqarish 
uchun asosiy ozuqa modda hisoblanadi. U asosan arterial tom irlar 
devorini o'zgan im v chi m oddadir, lekin xolesterin miqdori yoshga 
binoan o'zgarm aydi. Yosh kattalashgan sari b a’zan u kamayib 
borishi m um kin. Asosan xolesterin 5 5 -6 5 yoshdan keyin, ayollarda 
7 3 -7 5 yoshdan keyin ortib boradi. 'T o m irla r tonusi“ degan terniin 
arterial tom irlar faolligi qisqarish jarayoni bilan boshlanadi. Bu yana 
um um iy qon aylanishiga, oqsil m odda almashinuviga, tom irlarda 
kuch orqali zo'riqish berishiga ham bog'liq. Insoniyat keksaygan
19

---

sari to m iria rd a yu rak to m ir sistem asida nerv tolalari ta ’siri bilan 
b ir q a to rd a to m irn in g gum oral faktoriga sezuvchanligi ortadi. 
Q ariyalarda n o rad rin aln in g m o d da alm ashinuvi buzila boshlaydi. 
LJnda sim p to m atik nerv sistem asining to m ir m ushaklariga ta ’siri 
o ‘zgaradi. K attalard a noradrenalligining am in lar bilan tozalanishi 
tezlashadi va um um iy to ‘qim ada m ediato rlar kam ayadi. Bu esa 
nerv to lalari regulyatsiyasini buzadi (V .V .Frelkis 1 9 6 9 -1976 ).
B u nd an tashq ari to m ir h arakat m arkazlarida ham o ‘zgarish 
b o ‘lib, gem o din am ik o ‘zgarishlar ham b o ‘ladi. Asosan qariyalarda 
arterial bosim ning k o 'tarilish i, katta arteriyalarda (xususan 
ao rtada) elastik to lac h alar yum shoq qismi o ‘zgaradi. Ayniqsa 
diastolik q o n bosim i o ‘zgarishi yana yurakning m inutlik sig‘imiga, 
arterial to m irn in g hajm iga, tolalarning c h o ‘ziluvchanligiga ham 
b o g ‘liq, n eyro-gum oral ta ’sirlar ham katta rol o ‘ynaydi.