Geosiyosat yakuniy 1 Инглиз классик геосиѐсати ва геостратегиянинг ѐрқин

Geosiyosat yakuniy
1)Инглиз классик геосиѐсати ва геостратегиянинг ѐрқин
намояндаларидан бири Британия Филипп Ҳовард Коломб (1831-1899)эди. У “Денгиз қудрати” геостратегик назариясининг асосчиларидан бири сифатида жаҳон геосиѐсат тафаккури тарихига кирди. Бу назария кейинчалик атлантизм ғоясига асоси қилиб олинди.Америкалик геосиѐсатчи кейинчалик геосиѐсий адабиѐтларда атлантизм деб ном олган геосиѐсий концепциянинг етакчи мафкурачиларидан бири ҳам бўлди. У геосиѐсий асарларида жаҳон қудратининг учта марказини ажратиб кўрсатган: Шимолий АмериканингАтлантика океани қирғоқлари; Европа соҳиллари; Евроосиѐнинг Узоқ Шарқи. Спайкмен келгусида жаҳонда “Атлантика блоки” (АҚШ ва Европа мамлакатларининг бирлиги) ҳал қилувчи роль ўйнайди, деб ҳисоблаган. Айни чоғда у Ҳиндистон жаҳон геосиѐсатининг тўртинчи марказига айланиши мумкинлигини тахмин қилган. Спайкмен геосиѐсий адабиѐтга биринчи бўлиб “Марказий океан” тушунчасини олиб кирди. Муаллифнинг айтишича, агар Қадимги дунѐ ва ўрта асрларда Ўртаер денгизи марказий океан
ролини ўйнаган бўлса, ҳозирги вақтда бу ролни янги геосиѐсий
реаллик бўлган Атлантик океани ва “Атлантика қитъаси”, яъни
АҚШ ва Ғарбий Европа ўйнамоқда.ХХ асрнинг 70-йилларида “Бирлашган Европа” концепцияси
Европада энг кенг тарқалган геосиѐсий ғоя бўлди.Шуни таъкидлаш
керакки, бу борада рўй берган жараѐнлар Европа геосиѐсий
тафаккурининг ривожига, уни қайта қуриш ва кенгайтиришга
ижобий таъсир ўтказди. Инглиз-америка атлантизм геосиѐсий ғоясига очиқ қарши
чиқиши “янги ўнглар”нинг энг характерли хусусиятларидан
биридир. Улар ягона Европа таркибида минтақавий бирлик
шаклидаги ташкилотларнинг барпо этилишини рағбатлантирадилар, Америка геосиѐстчиларининг “мегаполис
бирлик” формуласини рад қиладилар. “Янги ўнглар” “Ўрта Европа”ни, яъни бирлашган Франция ва Германияни Ягона
Европанинг асоси деб билардилар.ХХ аср ўрталаридан бошлаб атлантизм ғояларини ривожлантирибгина қолмадилар, балки бу геосиѐсий концепцияни жиддий тарзда бойитдилар ҳам. Таниқли олим ва сиѐсатчи, АҚШнинг собиқ давлат котиби
Ҳенри Киссинжер ҳам атлантизм геосиѐсий назариясининг
тарафдорларидан бири эди. У атлантизм ғояларига суянган ҳолда, халқаро хавфсизлик масалаларида АҚШнинг ролини алоҳидатаъкидлайди. У АҚШнинг сиѐсий стратегиясини тарқоқ “соҳил зоналари” халқлари ва давлатларини “бир бутун” қилиб
бирлаштиришга, тинчликда фаолият кўрсатишлари учун уларга шароит яратишга, шунингдек ташқи аралашувдан ҳимоя қилишга йўналтиришни таклиф этди.Ҳозирги вақтдаги америка атлантизм назариѐтчиларидан бири
Сол Коэн “Регионализм” деб номланган назариясида жаҳонни
геосиѐсий ва геостратегик типига кўра тўрт гуруҳ минтақага
бўлади: У биринчи (асосий) гуруҳга иккита геостратегик доирани: АҚШ бошчилигидаги савдо ва эркин иқтисодий муносабатлардан
манфаатдор бўлган денгиз давлатларини ҳамда СССР
бошчилигидаги Евроосиѐ қитъаси давлатларини киритади.Неоатлантизм” (янги атлантчилик) концепцияси: инглиз-
америка геосиѐсати “совуқ уруш”да СССР устидан ғалаба
қилганидан кейин 1990 йиллардан бошлаб иккита оқимга ажралиб
кетди. Бу оқимлардан бирига – “неоатлантизм”га С.Ҳантингтон
(1927-2008) бошчилик қилди.
Ҳарвард университети қошидаги Стратегик тадқиқотлар
институти директори бўлган
Ҳантингтон “Тамаддунлар тўқнашуви” мақоласида ўзининг неоатлантизм доктринасини баѐн этди. Қуруқлик ва Денгиз, Ғарб ва Шарқнинг келажакдаги
муносабатлари негизида турадиган асосий мезон – тамаддунлараро тафовут муаммоси унинг доктринаси марказидан жой олди.
Ҳантингтоннинг фикрича, атлантизмнинг евроосиѐчилик
устидан стратегик ғалабаси, кимлардир даъво қилганидек, узил- кесил эмас –цивилизация нуқтаи назаридан Ғарб ва Шарқ ҳали-
ҳануз бир-биридан узоқда турибди. Агар Ғарб қадриятлари либерал демократия, бозор муносабатлари, индивидуализм, инсон ҳуқуқлари ва шу кабиларга асосланса, Шарқ қадриятлари
коллективизм, анъанавийлик ва шу кабиларга асосланади.
2) Денгиз ва Қуруқликка ҳозирги вақтда яна иккита – ҳаво ва космик макон тушунчаларини ҳам илова этишга тўғри келди. Фақат ядро қуролигина эмас, балки плазма, лазер қуроллари ҳам ҳарбий аслаҳахонадан жой олгани, фазодан ва ер йўлдошларидан
геостратегик мақсадларда фойдаланиш (бу янги элементлар
геосиѐсий адабиѐтларда аэрократия ва эфиократия деган ном олди)
классик геосиѐсий доктриналарни чиқитга чиқарди.
Башарият тарихи “атлантизм” жўшқин ривожланаѐтган назария
эканини кўрсатди. У “денгиз” қонун-қоидаларининг
афзалликларидан унумли фойдаланиб, анча сезиларли натижаларни
қўлга киритди. Айни чоғда, атлантчиларнинг геосиѐсати ҳужумкор
бўлиб чиқди, ваҳоланки континенталь геосиѐсат пассив мудофаа
характерига эга бўлганича қолаверди.
7) ХХ асрнинг 70-йилларида Европада “ички” ѐки “татбиқий
геосиѐсат” деб ном олган яна бир йўналиш пайдо бўлди. Бу
йўналиш таркибида ўз методологияси ва татбиқий методларига эга
бўлган бир нечта мактаб бор эди. Француз олими Ив Лакостнинг
“ички геосиѐсат” мактаби бу оқимда етакчи роль ўйнади.
Лакост қарашларининг моҳияти шундан иборатки, у
геосиѐсатнинг тарихий жараѐнлар ривожини континенталь кўриш
ҳамда маданий-географик дуализм асосида яратилган, фундаментал
жаҳоний тафаккурга асосланган фан эканини инкор этади. Бошқача
қилиб айтганда, Лакост методининг моҳияти геосиѐсатнинг глобал
тушунча воситаси эканига шубҳа билан қараб, унга билишнинг
маҳдуд ва локал таҳлилий воситаси деб қарашдан иборат. У буни
“ички геосиѐсат” деб атаган2.
Кўряпмизки, “ички” геосиѐсатчилар геосиѐсатнинг фақат улкан
геостратегик масалаларни ўрганувчи фан сифатида тақдим
этилишига қарши чиқиб, бу илм давлатнинг ички масалаларини
тадқиқ этишини таъкидлаганлар.Кейинчалик ички геосиѐсатнинг кўрсатиб ўтилган ғоялари
асосида Европада “Цивилизация геосиѐсати” номли либерал
геосиѐсий оқим шаклланди. Ўз вақтида АҚШ президенти
В.Вильсон томонидан илгари сурилган либерал давлатлараро
муносабатлар ғояси Европа либераллари томонидан қўллаб-
қувватлана бошлади.
Либерал ва адолатли дунѐ тўғрисидаги ғоялар кейинги
даврларда таниқли француз олимлари: Видаль де ла Блаш, Альберт
Деманжон, Ив Лакост ва Мишель Фуше томонидан қўллаб-
қувватланди
8) Ратцелнинг фикрича, агар табиий муҳит (географик
детерминизм) инсонлар ҳаѐтига таъсир ўтказувчи биринчи асосий омил бўлса, маданий тараққиѐт даражаси ва маданий тафовутлар (кўчманчи ѐки ўтроқ турмуш тарзи, деҳқончилик ѐки чорвачилик маданияти ва ҳ.к.) иккинчи омилдир. Хитой ва Ҳиндистон
аҳолисининг зичлигини, Мўғулистон ва Тибет кўчманчилари,
Шарқий Туркистон халқларини мисол келтирган олим деҳқончилик
маданияти кенг тарқалган жойларда аҳолининг зичлиги юқори
даражада, ҳаѐт барқарор ва маданият ривожланган бўлади, деган
хулосага келади
9. Классик геосиѐсатнинг биринчи ва асосий қонуни сайѐранинг
географик тузилмаси ва цивилизацияларнинг тарихий
Бошқарув функцияси: геосиѐсатнинг асосий функцияларидан
бири шуки, у татбиқий ва амалий (бошқарув) характерга эга илм
соҳасидир. Бу функция, энг аввало, эмпирик ахборотни йиғиш ва
таҳлил этиши, бошқарувга оид конкрет қарор ва тавсиялар ишлаб
чиқишида намоѐн бўладиГеосиѐсатда амалий тавсиялар бу тавсияларнинг характери,
олинган маълумотининг типи ва манбаига боғлиқ равишда икки:
объектив ва субъектив гуруҳга бўлинади.
Идрок функцияси: геосиѐсат фақат амалийгина эмас, айни
чоғда геосиѐсий жараѐнларни ўрганиш, умумлаштириш, баҳолаш
ва башорат қилиш воситаси бўлган илмий фандирБашорат функцияси: давлатнинг ўз ҳудуди ва атрофида содир
бўлаѐтган ҳодисаларни билиб олишига ѐрдам беришга
йўналтирилган геосиѐсат шу билан бирга эҳтимол тутилган хавф-
хатарларни башорат ҳам қилади ва уларнинг олдини олиш
юзасидан амалий тавсиялар ҳам беради.
Башорат функцияси идрок функциясидан келиб чиқади ва у
билан чамбарчас боғлиқдир. Геосиѐсий башорат геосиѐсий кучлар,
майдонлар ривожи қандай бўлишини олдиндан айтиб бериш,
уларнинг ўзаро муносабатларини аниқлаш, мамлакатлар ѐки
иттифоқларнинг ўрнини, уларнинг халқаро ва этнослараро
муносабатлар ривожига таъсирини ойдинлаштириш, эҳтимол
тутилган маҳаллий конфликтларнинг олдини олиш ѐки бу
зиддиятларни бартараф этиш юзасидан тавсиялар ишлаб чиқиш
мақсадида амалга оширилади.
Мафкуравий функция: Геосиѐсат назарий ва амалий илм
соҳаси бўлиш билан бирга, айни чоғда давлат учун ташқи
мафкуравий таъсир ўтказиш воситаси вазифасини ҳам бажаради.
Геосиѐсатнинг мафкуравий функцияси, юқоридаги функциялари
сингари, кўп қиррали характердадир

10. Геосиѐсатнинг объекти ва предмети хусусида сиѐсатшунослар

орасида қарийб юз йилдан буѐн баҳс олиб борилмоқда. Бу баҳс- мунозаралар ҳар доим ҳам ижобий натижа бераѐтгани йўқ, баъзан
бўлса, геосиѐсатни ҳар қандай илмий соҳага хос тавсифлардан
умуман маҳрум қилади, унинг чегараларини жуда номуайян ва
ноаниқ белгилайди, геосиѐсатнинг тадқиқот объектларини бошқа
илмий соҳалар: иқтисодиѐт, сиѐсат, география, ҳарбий стратегия,
табиий ресурслар, экология, халқаро муносабатлар, ташқи сиѐсат ва
ҳоказо соҳалар билан аралаштириб юборади. Собиқ СССР ва бошқа
социалистик мамлакатларнинг илмий-тадқиқот марказлари
фаолиятига узоқ вақт мобайнида ана шундай хусусият хос бўлган
эди.
Классик муаллифлар орасида Ф.Ратцель ва Р.Челлен
геосиѐсатнинг вазифалари, объекти ва предметини энг тўла шаклда
баѐн этиб беришган.Ф.Ратцелнинг айтишига кўра, геосиѐсат сиѐсий омилларнинг
макон билан ўзаро муносабатларининг мамлакат ҳудуди, аҳолиси
ва субъектларининг маданий хатти-ҳаракатига таъсирини
ўрганади.
Р.Челлен бўлса, геосиѐсатнинг тадқиқот объектлари ва
таркибини уч қисмга бўлиб, бундай тақдим қилган:Моносиѐсат – конкрет давлатнинг сиѐсий муҳофазасини, ташқи
оламнинг ва сиѐсий иттифоқчиларининг унга кўрсатадиган таъсири
ва тазйиқини ўрганади;
Морфосиѐсат – давлат ерининг шакли, ўлчамларини ўрганади;
Физиосиѐсат – давлат ерининг геостратегик мазмун ва
характеристикасини, физик-географик ҳолатлари ва ҳоказоларни
ўрганади.Немис классик геосиѐсатчиси К.Ҳаусҳофер геосиѐсатни
“давлатнинг географик тафаккури” деб таърифлаган. Ҳаусҳофер
давлатнинг геостратегик макон ва ҳудуд характеристикасининг
тўғри баҳоланиши, тўғри сиѐсий қарорлар берилиши ва асосли
амалий фаолият олиб бориши бутун ғалабаларнинг асосини ташкил
қилади, деб ҳисоблаган. Бу маънода у геосиѐсатни “амалий сиѐсий
раҳбарлик санъати” дея баҳолаган.
АҚШ классик геосиѐсатининг яратувчиларидан бири бўлган
Н.Спайкмен геосиѐсатнинг асосий вазифаси
“давлатнинг
географик жойлашув характеристикасига боғлиқ бўлган
хавфсизлиги асосларини ўрганишдан иборат” деган хулосага
келган.
11. Геосиѐсатнинг объекти ва предмети хусусида сиѐсатшунослар
орасида қарийб юз йилдан буѐн баҳс олиб борилмоқда. Бу баҳс- мунозаралар ҳар доим ҳам ижобий натижа бераѐтгани йўқ, баъзан
бўлса, геосиѐсатни ҳар қандай илмий соҳага хос тавсифлардан
умуман маҳрум қилади, унинг чегараларини жуда номуайян ва
ноаниқ белгилайди, геосиѐсатнинг тадқиқот объектларини бошқа
илмий соҳалар: иқтисодиѐт, сиѐсат, география, ҳарбий стратегия,
табиий ресурслар, экология, халқаро муносабатлар, ташқи сиѐсат ва
ҳоказо соҳалар билан аралаштириб юборади. Собиқ СССР ва бошқа
социалистик мамлакатларнинг илмий-тадқиқот марказлари
фаолиятига узоқ вақт мобайнида ана шундай хусусият хос бўлган
эди.
Классик муаллифлар орасида Ф.Ратцель ва Р.Челлен
геосиѐсатнинг вазифалари, объекти ва предметини энг тўла шаклда
баѐн этиб беришган.
Ф.Ратцелнинг айтишига кўра, геосиѐсат сиѐсий омилларнинг
макон билан ўзаро муносабатларининг мамлакат ҳудуди, аҳолиси
ва субъектларининг маданий хатти-ҳаракатига таъсирини
ўрганади.
Р.Челлен бўлса, геосиѐсатнинг тадқиқот объектлари ва
таркибини уч қисмга бўлиб, бундай тақдим қилган:Моносиѐсат – конкрет давлатнинг сиѐсий муҳофазасини, ташқи
оламнинг ва сиѐсий иттифоқчиларининг унга кўрсатадиган таъсири
ва тазйиқини ўрганади;
Морфосиѐсат – давлат ерининг шакли, ўлчамларини ўрганади;
Физиосиѐсат – давлат ерининг геостратегик мазмун ва
характеристикасини, физик-географик ҳолатлари ва ҳоказоларни
ўрганади.Немис классик геосиѐсатчиси К.Ҳаусҳофер геосиѐсатни
“давлатнинг географик тафаккури” деб таърифлаган. Ҳаусҳофер
давлатнинг геостратегик макон ва ҳудуд характеристикасининг
тўғри баҳоланиши, тўғри сиѐсий қарорлар берилиши ва асосли
амалий фаолият олиб бориши бутун ғалабаларнинг асосини ташкил
қилади, деб ҳисоблаган. Бу маънода у геосиѐсатни “амалий сиѐсий
раҳбарлик санъати” дея баҳолаган.
АҚШ классик геосиѐсатининг яратувчиларидан бири бўлган
Н.Спайкмен геосиѐсатнинг асосий вазифаси
“давлатнинг
географик жойлашув характеристикасига боғлиқ бўлган
хавфсизлиги асосларини ўрганишдан иборат” деган хулосага
келган
12. Геосиѐсатнинг объекти ва предмети хусусида сиѐсатшунослар
орасида қарийб юз йилдан буѐн баҳс олиб борилмоқда. Бу баҳс- мунозаралар ҳар доим ҳам ижобий натижа бераѐтгани йўқ, баъзан
бўлса, геосиѐсатни ҳар қандай илмий соҳага хос тавсифлардан
умуман маҳрум қилади, унинг чегараларини жуда номуайян ва
ноаниқ белгилайди, геосиѐсатнинг тадқиқот объектларини бошқа
илмий соҳалар: иқтисодиѐт, сиѐсат, география, ҳарбий стратегия,
табиий ресурслар, экология, халқаро муносабатлар, ташқи сиѐсат ва
ҳоказо соҳалар билан аралаштириб юборади. Собиқ СССР ва бошқа
социалистик мамлакатларнинг илмий-тадқиқот марказлари
фаолиятига узоқ вақт мобайнида ана шундай хусусият хос бўлган
эди. Классик муаллифлар орасида Ф.Ратцель ва Р.Челлен
геосиѐсатнинг вазифалари, объекти ва предметини энг тўла шаклда
баѐн этиб беришган. Ф.Ратцелнинг айтишига кўра, геосиѐсат сиѐсий омилларнинг
макон билан ўзаро муносабатларининг мамлакат ҳудуди, аҳолиси
ва субъектларининг маданий хатти-ҳаракатига таъсирини
ўрганади. Р.Челлен бўлса, геосиѐсатнинг тадқиқот объектлари ва
таркибини уч қисмга бўлиб, бундай тақдим қилган:Моносиѐсат – конкрет давлатнинг сиѐсий муҳофазасини, ташқи оламнинг ва сиѐсий иттифоқчиларининг унга кўрсатадиган таъсири ва тазйиқини ўрганади; Морфосиѐсат – давлат ерининг шакли, ўлчамларини ўрганади; Физиосиѐсат – давлат ерининг геостратегик мазмун ва
характеристикасини, физик-географик ҳолатлари ва ҳоказоларни
ўрганади.Немис классик геосиѐсатчиси К.Ҳаусҳофер геосиѐсатни
“давлатнинг географик тафаккури” деб таърифлаган. Ҳаусҳофер
давлатнинг геостратегик макон ва ҳудуд характеристикасининг
тўғри баҳоланиши, тўғри сиѐсий қарорлар берилиши ва асосли
амалий фаолият олиб бориши бутун ғалабаларнинг асосини ташкил
қилади, деб ҳисоблаган. Бу маънода у геосиѐсатни “амалий сиѐсий
раҳбарлик санъати” дея баҳолаган.
АҚШ классик геосиѐсатининг яратувчиларидан бири бўлган
Н.Спайкмен геосиѐсатнинг асосий вазифаси
“давлатнинг
географик жойлашув характеристикасига боғлиқ бўлган
хавфсизлиги асосларини ўрганишдан иборат” деган хулосага
келган

14. Геосиѐсатнинг объекти ва предмети хусусида сиѐсатшунослар

орасида қарийб юз йилдан буѐн баҳс олиб борилмоқда. Бу баҳс- мунозаралар ҳар доим ҳам ижобий натижа бераѐтгани йўқ, баъзан
бўлса, геосиѐсатни ҳар қандай илмий соҳага хос тавсифлардан
умуман маҳрум қилади, унинг чегараларини жуда номуайян ва
ноаниқ белгилайди, геосиѐсатнинг тадқиқот объектларини бошқа
илмий соҳалар: иқтисодиѐт, сиѐсат, география, ҳарбий стратегия,
табиий ресурслар, экология, халқаро муносабатлар, ташқи сиѐсат ва
ҳоказо соҳалар билан аралаштириб юборади. Собиқ СССР ва бошқа
социалистик мамлакатларнинг илмий-тадқиқот марказлари
фаолиятига узоқ вақт мобайнида ана шундай хусусият хос бўлган
эди.
Классик муаллифлар орасида Ф.Ратцель ва Р.Челлен
геосиѐсатнинг вазифалари, объекти ва предметини энг тўла шаклда
баѐн этиб беришган.
Ф.Ратцелнинг айтишига кўра, геосиѐсат сиѐсий омилларнинг
макон билан ўзаро муносабатларининг мамлакат ҳудуди, аҳолиси
ва субъектларининг маданий хатти-ҳаракатига таъсирини
ўрганади.
Р.Челлен бўлса, геосиѐсатнинг тадқиқот объектлари ва
таркибини уч қисмга бўлиб, бундай тақдим қилган:Моносиѐсат – конкрет давлатнинг сиѐсий муҳофазасини, ташқи
оламнинг ва сиѐсий иттифоқчиларининг унга кўрсатадиган таъсири
ва тазйиқини ўрганади;
Морфосиѐсат – давлат ерининг шакли, ўлчамларини ўрганади;
Физиосиѐсат – давлат ерининг геостратегик мазмун ва
характеристикасини, физик-географик ҳолатлари ва ҳоказоларни
ўрганади.Немис классик геосиѐсатчиси К.Ҳаусҳофер геосиѐсатни
“давлатнинг географик тафаккури” деб таърифлаган. Ҳаусҳофер
давлатнинг геостратегик макон ва ҳудуд характеристикасининг
тўғри баҳоланиши, тўғри сиѐсий қарорлар берилиши ва асосли
амалий фаолият олиб бориши бутун ғалабаларнинг асосини ташкил
қилади, деб ҳисоблаган. Бу маънода у геосиѐсатни “амалий сиѐсий
раҳбарлик санъати” дея баҳолаган.
АҚШ классик геосиѐсатининг яратувчиларидан бири бўлган
Н.Спайкмен геосиѐсатнинг асосий вазифаси
“давлатнинг
географик жойлашув характеристикасига боғлиқ бўлган
хавфсизлиги асосларини ўрганишдан иборат” деган хулосага
келган

15. Геостратегия:

бу категория давлатларнинг геосиѐсий
вазифаларни ва миллий хавфсизлик доктриналарини амалга
оширишини акс эттиради. Мамлакат геосиѐсий вазиятини
баҳолашга асосланган геостратегия давлатнинг ташқи сиѐсий
фаолиятини йўналтириш жиҳатидан қуйидагича тасниф этилади:
- миқѐсларига кўра (глобал, минтақавий ва мамлакатлараро);
- макон омилларига кўра (қуруқлик, денгиз, ҳаво ва космик
геостратегия).
Геостратегия субъектив характерга эга бўлади, чунки у
ҳокимият ва жамиятнинг мамлакатнинг жаҳондаги ўрни ва ролини,
геосиѐсий вазиятини, миллий манфаатлари ва устувор вазифаларини, миллий хавфсизликка ташқи таҳдидларни қандай
тушунишига боғлиқ бўлади.
Айрим-айрим мамлакатларга муносабатларда ҳар бир давлат
геостратегияси, шунингдек, қуйидагича:
- тарихан шаклланган ва ҳозирги муносабатларни – стратегик
шериклик, дўстона, бетараф ѐки душманона муносабатларни
ҳисобга олган ҳолда;
- ташқи акторларни ўз методологияси асосида миллий, диний,
синфий фанатизм ва ҳ.к. ларга қараб гуруҳлаштириш
йўсинида бўлиши мумкин.