Geologiya-qidiruv va kon-metallurgiya

II. Temir beton konstruksiyalarida xavfsizlik talablarini ta’minlash
(inshootlarda)
2.1 Temir-beton konstruksiyalariga quruq issiq iqlimning ta’siri
Yoz faslida harorat 40—50 °C ga yetadigan va havoning nisbiy namligi past (10—20%) bo'lgan respublikamiz sharoitlarida binolar va inshootlami, ayniqsa, temir-beton konstruksiyalarini qurish juda noqulaydir.
Hozircha quruq issiq iqlim sharoitida betonning uzoqqa chidashi bo'yicha asoslangan talablar tadqiqot qilinmoqda, asosiy e’tibor ulaming mustahkamligiga qaratib kelinmoqda. Yilning issiq davrlarida havoning nisbiy namligi past bo'lgan sharoitlarda beton yotqizilishi bilanoq suvi qochib, unda tuzilishini buzadigan jarayonlar paydo bo'ladi.
Beton muzlaganida beton g'ovaklaridagi suvning hajmi ortib, undagi tuzilishning buzilishiga olib keladi va sementning gidratatsiyalanish jarayoni qisman yoki to'la to'xtaydi. Tuzilishni hosil qiluvchi unsur sifatidagi suvning bug'lanishi natijasida betonda mikro va, hattoki, makrog'ovakliklar hosil bo'ladi va uning tuzilishi nuqsonli bo'lib qoladi.
Sementning gidratatsiyalanish jarayonlari to'la o'tmaydi va beton tegishli fizik-mexanik xossalarga erishib ulgurmaydi.
Shu munosabat bilan yig'ma temir-beton konstruksiyalar tayyorlashda betonning suvi qochish, quyosh radiatsiyasi va hokazolaming zararli ta’siridan saqlash bo'yicha murakkab masalalarni hal etishga to'g'ri keladi.
Quruq issiq iqlim sharoitlarida qurilish sifatini oshirish maqsadlarida qurilish materiallari sanoatiga o'ta mustahkam, tez qotadigan portland sementlar, yirik va mayda to'ldirgichlar ishlab chiqarishni ko'paytirish yuzasidan talablar qo'yish kerak. Yuqori sifatli tabiiy yirik to'ldirgichlar kamchilligini hamda quruq iqlimda g'ovak to'ldirgichli betonlardan foydalanish samaradorligini hisobga olib, ularni ishlab chiqarishni kengaytirish zarur. Quruq va issiq ob-havo beton ishlari texnologiyasini ancha murakkab- lashtirib qo'yadi; harorat ko'tarilganda beton qorishmasi uchun suv sarfi ortadi; beton qorishmasini tashishda yoki uni yotqizishga qadar saqlab turishda siljuvchanligini tez yo'qotadi; qotayotgan betonda darzlar juda ko‘payadi; quyosh radiatsiyasi ta’sirida konstruksiyalarda notekis harorat maydoni hosil bo‘ladi; beton ishlarini bajarish sharoitlari murakkablashadi, ulaming narxi ortadi va boshqa salbiy natijalar yuzaga keladi.
Ma’lumki, beton qorishmasi issiq va quruq ob-havoda sementning gidratatsiyalanishi va tishlashishi tezlashuvi natijasida o'zining siljuvchanligini tez yo‘qotadi. Bunga yuqori harorat, qotish suvining bugianishi sabab bo'ladi. Buning natijasida beton qorishmasini yotqizishdagi siljuvchanligi ta’minlanmaydi, qabul qilingan tashish vayotqizish sharoitlari, shuningdek, konstruksiyalar sirtiga ishlov berish sharoitlari buziladi.
Yilning quruq va issiq ob-havoli davrida beton qorishmasini tayyor- lashdan uni yotqizish tugaguncha vaqt iloji boricha eng kam bo'lishi va t = 25 °C li harorat uchun 30—60 minutdan, t = 30 °C li harorat uchun 15—30 minutdan, t = 35 °C li harorat uchun 10—15 minutdan oshmasligi kerak.
Vaqt o'tishi bilan qorishma konsistensiyasining tez o'zgarishiga ta’sir qiluvchi omil haroratning yuqoriligi va shu tufayli sementning gidratatsiyalanishining hamda tishlashishining tezlashuvidir, ayni bir vaqtda beton suvining qochishi ikkinchi darajali omil bo'Iib qoladi. Quruq va issiq ob-havo sharoitida yuzaga keladigan yuqorida zikr qilingan salbiy oqibatlar ichida yangi yotqizilgan betonga keragicha qarab turilmaslik oqibatida uning suvining ko'p qochishi alohida o'rinda turadi. Beton tanasidan suvning tezda bug'lanishi beton qorishmasining tarkibiga, qotish suvining miqdoriga, suv va sement nisbatiga, sement turiga va boshqa omillarga bog'liq.
Ma’lum sharoitlarda beton qorishmasining ancha cho'kishi yuz berib, u salbiy oqibatlar keltirib chiqaradi. Bug'lanish jadalligi 0,7 kg/m2 bo'lganida eng ko'p cho'kish 3,5—3,6 mm/m ni, 0,8 kg/m2 da 3,9—4,0 mm/m ni, 0,85 kg/m2 da 4,5 mm/m ni tashkil etadi.
Yomon parvarish qilingan va yomon yotqizilgan beton birinchi kecha kunduzlarda 50-70% gacha qotish suvini yo'qotadi, bunda uning asosiy qismi betondan qotishning dastlabki 6—7 soatida chiqib ketadi. Suvning bunday ko'p qochishida yangi tuzilmalarning zichlashuvi sodir bo'Iib, buning natijasida sement donlarining gidratatsiyalanmagan qismining ichiga nam kirishi kamayadi, oqibatda qotayotgan betondagi sementning gilra- tatsiyalanishi biroz yoki to'la to'xtaydi, betonning mustahkamligi yomon- lasha boshlaydi va boshqa xossalari ham pasayadi.
Yangi yotqizilgan betondan suvning jadal bug'lanishi o'tirishish (usadka)ning o'sishiga olib keladiki, u quruq va issiq iqlim sharoitlarida tuzilishning buzilishiga olib keluvchi jarayon bo'Iib, betonning tuzilishini va fizik-mexanik xossalarini ancha yomonlashtiradi, qotayotgan betonning barvaqt yorilib ketishiga sabab bo'ladi.
Quruq va issiq iqlim ning zararli ta’siri faqat beton ishlarini bajarishni qiyinlashtirib qo'ymasdan, balki beton va temir-beton konstruksiyalardan foydalanishga ham yomon ta’sir qiladi.
Bunday nohush sharoitda, namlikni saqlab qolishga doir tadbirlar qo'llaniladi, masalan, muntazam suv sepib turiladi, namlangan material, qipiq kabi saqlovchilar qo'llaniladi.
Temir-betonning xossalari faqat beton va armaturaning xossalarigagina emas. balki armaturaning soni, uning konstruksiyada joylashtirilishi, dastlabki kuchlanishning bo'lishligi va hokazolarga ham bog'liq.
Odatdagi temir-betonning dastlabki kuchlanishsiz darzbardoshligi past bo'ladi. Masalan, to'sinlar yemiruvchi kuchning 0,2-0,3 qismiga qadar yuklanganda betonning cho'zilgan qismida darzlar paydo bo'ladi. Temir betondagi darzlar ko'pgina hollarda konstruksiyadan normal foydalanishga halaqit bermaydi, biroq bunda ularga suv o'tqazmaslik va yuqori zang- bardoshlik talablari qo'yilmagan bo'lishi kerak. Temir-betonning darzbardoshligi yoyib armaturalashda (kichik diametrli armatura zichroq qilib joylashtirilganida) ortadi. Temir-betonning darzbardoshligini oshirishning eng qulay usuli konstruksiyani oldindan zo'riqtirishdir.
Betonning armatura bilan tishlashishi armaturaning sement toshi bilan, ishqalanish kuchlari bilan bog'lanishi tufayli ortadi. Ishqalanish kuchlari annaturaning beton qotganida siqilishi tufayli va, ayniqsa, armatura sirtida chiqiqlar bo'lganida betonning darhol qarshilik qilishi tufayli hosil bo'ladi. O'zgaruvchi kesimli armaturaning beton bilan tishlashishi silliq kesimli armaturanikiga qaraganda 2—3 marta ortiqdir. Armatura beton bilan tishlashishi tufayli yuklangan konstruksiyada birgalikda ishlaydi; ular orasida doimo ichki kuchlarning qayta taqsimlanishi sodir bo'ladi.
Temir-betonning kirishishi va tobtashlashi armaturalanmagan betonlarga qaraganda ancha kam bo'ladi. Cho'kish natijasida temir-beton elementlarda darzlar hosil bo'lishi mumkin. Shu boisdan uzun o'lchamli konstruksiyalarni loyihalashda cho'kish choklari qoldirish ko'zda tutiladi. Muhitning harorati o'zgarganda ham konstruksiya deformatsiyalanadi. Shuning uchun, harorat va cho'kish defor- matsiyalari odatda birlashtiriladi va harorat-cho'kish choklari deb yuritiladi.
Temir-beton elementga yuk uzoq vaqt ta’sir etganida betonning tobtashlashi tufayli beton bilan armatura o'rtasida kuchlarning qayta taqsimlanishi sodir bo'ladi.
Markaziy siqilgan temir-beton ustunlarda cho'kish va siljish bir tomonga yo'nalib, betondagi kuchlanishni kamaytiradi va ulami bo'ylama armaturada ko'paytiradi, chunki beton deformatsiyalanganida yuki kamayadi. Biroq ustundagi kuchlanish ortganida armaturaning deformatsiyasi o'sadi, ayni bir vaqtda betondagi chegaraviy kuchlanishlar nisbatan kichik qiymatlar bilan cheklanadi. Bular kuchlaming teskari qayta taqsimlanishiga olib keladi beton yuklanadi va armatura yuksizlanadi. Tajribalar shuni ko'rsatadiki, ekspluatatsiya jarayonida betonning tobtashlashi armaturadagi kuchlanishni o'stiradi, biroq elementning yuk ko'tarish qobiliyatini kamaytirmaydi.
Temir-beton ustunlarda betonning siqilgan qismining tobtashlashi siquvchi kuchlanishlami kamaytiradi; cho'zilgan armaturadagi kuchlanish esa, aksincha, ortadi. Temir-beton elmentlaming deformatsiyasi (ayniqsa, to'sinlaming solqilanishi) yuk uzoq vaqt ta’sir etganida betonning tobtashlashi tufayli ortadi. To'sinlaming siqilgan qismini armaturalashda siqilgan betonning tobtashlashi kamayadi, bu esa yuk uzoq vaqt ta’sir etganida solqilanishning kamayishiga olib keladi.

2.2 Temir beton konstruksiyalarining zanglashi

Hozirgi vaqtda beton eng mashhur qurilish materiallaridan biri bo'lib, u ham ichki yig'ish uchun, ham ishlatiladi tugatish ishlari, va binolarning tashqi devorlari va boshqa yuk ko'taruvchi inshootlarni qurish uchun. Keng ish sharoitlari tufayli beton turli xil ta'sirlarga duchor bo'ladi tabiiy omillar vaqt o'tishi bilan korroziyaga olib kelishi mumkin. Korroziya- kimyoviy yoki elektrokimyoviy jarayonlar natijasida materiallarni yo'q qilish jarayoni.