Geologiya fanlari universiteti

Stereofotogrammetrik nivelirlashda joyning samolyotdan turib olingan suratlari (aerosuratlar) ga qarab mahsus fotogrammetrik asboblar yordamida nuqtalarning balandligi aniqlanadi va relyef gorizontallar bilan chiziladi. Bu xildagi nivelirlash ishlarining asosiy qismi korxonada bajarilganligidan vaqt va mablag’ ancha tejaladi. Stereofotogrammetrik nivelirlash turli masshtabdagi topografik kartalar tuzishda qo’llaniladi.
Geometrik nivelirlashda ishlatiladigan asbob-nivelirning farqi shuki, uning qarash trubasi zenith bo’yicha aylanmaydi, chunki u gorizontal vizirlashga moslangan. Qarash trubasining qarash o’qini yonidagi silindrik adilak hamda ko’tarish vintlari yordamida gorizontal holatga, ya`ni ish bajaradigan holatga keltirish mumkin.Geometrik nivelirlashda bir nuqtaning boshqa nisbatan balandligi, ya`ni nisbiy balandligini topishning bir necha xil yo’li bor.


2-rasm.Oldinga nivelirlash


Oldinga nivelirlash. Joydagi ikkita nuqtaning (2-rasmdagi A va B nuqtalar) bir-biriga nisbatan balandligini aniqlash kerak. Buning uchun (A) nuqtaga nivelir, (B) nuqtaga reyka tik qilib o’rnatiladi. Nivelir ishlaydigan holatga keltirilib, qarash trubasi reykaga vizirlanadi va (b)sanoq olinadi. Asbobning reyka yoki ruletka bilan o’lchangan balandligi (A nuqtadan nivelir qarash trubasining gorizontal holatdagi vizir o’qigacha bo’lgan oraliq) i ga teng bo’lsa, (B) nuqtaning (A) nuqtaga nisbatan balandligi bo’ladi.
h=i-b (1)
Demak, oldinga nivelirlashda bir nuqtaning ikkinchi nuqtaga nisbatan balandligi reykadan olingan sanoqni asbob balandligidan olib tashalgandan keyin qolgan songa (ayirmaga) tengdir.
Agar reykadan olingan sanoq asbob balandligidan katta, ya`ni i bo’lsa, nisbiy balandlik ishorasi manfiy, reykadan olingan sanoq asbob balandligidan kichik, ya`ni i>b bo’lsa, ishora musbat bo’ladi.
Birinchi nuqta (A)ning absolut balandligi (H_A) hamda bu nuqtaga nisbatan ikkinchi nuqta (B)ning balandligi (h_AB) ma`lum bo’lgach, ikkinchi nuqta (B)ning absolut balandligi quyidagicha hisoblab chiqariladi:
HB=HA+hAB (2)
Ikkinchi nuqta absolut balandligining bunday hsoblab chiqarilishiga absolut balandlikni nisbiy balandlik bo’yicha aniqlash deyiladi.
Ikkinchi nuqtaning absolut balandligini asbob gorizonti yordamida ham aniqlash mumkin. Asbob gorizonti deganda, nivelir vizir o’qi yo’nalishining absolut balandligi tushuniladi. 9.3-rasmda asbob gorizonti quyidagiga teng:
H_i=H_A+I (3)
Ikkinchi (B) nuqtaning asbob gorizonti
H_B=H_i-b (4)
bo’ladi.
Misol. i=1638mm;b=0815 mm; H_A=255.347 m, deylik. Shunda (B) nuqtaning (A) nuqtaga nisbatan balandligi
h_AB =1638-0815=+0823 mm
nisbiy balandlik uslubida hisoblaganda
(B) nuqtaning absolut balandligi H_B=255.347+0.823=256.170m; asbob gorizonti uslubida hisoblaganda esa H_i=255.347+1.638=256.985 m, H_B=256.985-0.815=256.170 m