Geografiyasi

reyestr, ro \yxai
) - obyekt yoki hodisa 
to‘g‘risida jamlama sifatida va miqdoriy ma’lumotlaming tizimli 
majmuasi hisoblanadi, ko‘p hollarda ular iqtisodiy baholashni 
nazarda tutadi. Kadastming turlari ko‘p. Yer kadastri quyidagi 
tarkibiy qismlardan iborat: a) yerga egalik qilish va yerdan foyda- 
lanishni ro‘yxatdan o‘tkazish; b) yerni miqdoriy hisobi; d) yerning 
sifati; e) tuproq bonitirovkasi; f) yerlami iqtisodiy baholash.
Tuproq bonitirovkasi (Iotin tilida -
asl
, 
sifatli
) - tuproqning 
unumdorligi bo‘yicha nisbiy baholashdan iborat. Qiyosiy baholash 
tuproqlaming mavjud obyektiv xususiyatlari va belgilari asosida 
amalga oshirilib, bular qishloq xo‘jaligi ekinlarining o‘sishida eng 
muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bonitirovkada miqdoriy ko‘r- 
satkichlar (ballar) qoilaniladi. Ular bir tuproqni ikkinchi tuproqdan 
qanchalik yaxshi yoki yomon ekanligini aniqlash imkonini beradi. 
Bunda tuproqning eng muhim xususiyatlari va hosildorligi e’tiborga 
olinadi. Boshqacha aytganda, tuproq bonitirovkasi - tuproqning 
hosildorligini ball hisobida agronomik inventarizatsiya qilish bolib, 
ball tuproqning asosiy xususiyatlari va eng muhim qishloq xo‘jaligi 
ekinlarining o‘rtacha hosildorligi hamda tabiiy yaylov (pichan- 
zor)laming mahsuldorligi hisoblangan ko‘rsatkichidir.
Tuproq bonitirovkasi yer kadastrining asosiy qismlaridan biri 
boiib, yer fondini miqdor va sifat jihatdan hisobga olish hisob­
lanadi. Miqdoriy hisobga olishning mohiyati yerdan foydalanish va
121

---

ekinlarning turi bo'yicha maydoni hisobida taqsimlanishni ko‘r~ 
satadi. Haydaladigan, sug‘oriladigan yerlar, bog‘lar, pichanzorlar, 
yaylovlar va boshqalarning maydoni hisobga olinadi. Sifat jihatidan 
inventarizatsiya qilishda tuproqning asosiy xususiyatlari, ayniqsa 
unumdorligi hamda mehnat mahsuli - ekinlarning hosildorligi 
(ko‘rsatkichi) hisobga olinadi. Bunda har bir yer maydonining 
haqiqiy va potensial (imkoniy) mahsuldorligi, shuningdek, butun 
jamoa xo‘jaligi, tuman va viloyat bo'yicha ko‘rsatkichlar aniq- 
lanadi. Bunday tartibda yer uchastkalarini hisobga olish qishloq 
xo‘jaligi yerlarini (ekinzorlarini), haydaladigan yerlar, pichanzor, 
yaylov, o‘rmon va boshqalarning mahsuldorligini oshirish tadbir- 
iarini ishlab chiqishda zarur bo‘ladi. U xo‘jaliklaming to‘g‘ri 
ixtisoslashuvi va tarmoqlarning oqilona almashib kelish, yerlami 
melioratsiya qilishda kapital mablag‘ sarflashni rejalashtirishda asos 
bo‘ladi. Shu bilan birga tuproq bonitirovkasi mustaqil ahamiyatga 
ega boiib, ma’lum hududlami (jamoa xo‘jaligi, tuman, viloyat) 
tuproqlarining unumdorligi bo‘yicha guruhlarga birlashtirish va 
solishtirish imkonini beradi, jamoa xo£jaliklari va ishlab chiqarish 
faoliyatiga hududning iqlimiy va iqtisodiy sharoitlarini e’tiborga 
olib obyektiv baho berish, tuproqlardan oqilona foydalanish asosida 
qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishni ko‘paytirish, bu bora- 
dagi imkoniyatlami aniqlashga yordam beradi.
Bonitirovkada paxta, don, sholi, yem-xashak, qand lavlagi 
yetishtirish, tabiiy o‘t va o‘rmonlar, bog‘lar tashkil qilish uchun eng 
qulay sharoitlami aniqlash maqsad qilib qo‘yiladi. U qishloq 
xo‘jaligi mutaxassislariga sug'orma, lalmi yerlardan, yaylovlardan 
jadal foydalanish tadbirlarini ishlab chiqishda yordam beradi, 
Bonitirovka asosida tuproq sifatiga mos keladigan hosildorlikni 
oldindan belgilash, tuproqqa solinadigan mineral va organik o‘g‘it- 
lar miqdorini aniqlash mumkin. Bonitirovka tuproqning qanday 
chora-tadbirlarga muhtojligi, eroziya va deflyatsiya, quritish 
melioratsiyasi, fitomelioratsiya tadbirlarini amalga oshirish zarur- 
ligini hudud bo‘yicha hamda ayrim areallarda muntazam keng 
miqyosda qo‘llashni asoslaydi.
Bonitirovka usullari va bonitirovka shkalasi baholash mezon- 
lari bo‘yicha farqlanadi. Bunda tuproqning ayrim tabiiy xususi­
yatlari yoki ushbu xususiyatlaridan jami baholashda foydalaniladi.
122

---

Lekin baholash jarayonida tuproqning qishloq xo‘jaligi ekinlari 
rivojlanadigan sharoitlarini belgilovchi xususiyatlari va belgilari 
asos qilib olinadi. Shuning uchun ham ma’lum xususiyatlarga ega 
bo‘lgan tuproq bir turdagi ekin uchun qulay, boshqa turdagi ekinlar 
uchun esa noqulay boiishi mumkin.
Tuproqlami xususiyatlari bo‘yicha baholash mantiqan qishloq 
xo'jaligi ekinlari hosildorligini nazorat qiladi. Tuproqlami baho- 
lashda ularga jiddiy ta’sir etuvchi omillar, ya’ni relyef, grunt suvlari 
sathi va minerallashuv darajasi, iqlim xususiyatlari, gruntining suv 
o‘tkazuvchanligi, yotqiziqlaming litologik tarkibi, yeming o‘lcham- 
lari va boshqalarga katta ahamiyat beriladi.
MDH mamlakatlarida, shu jumladan, 0 ‘zbekistonda 100 ballik 
baholovchi shkala qabul qilingan. Ballarni ishlab chiqish Yer tuzish 
davlat loyiha instituti (,,0 ‘zgiprozem”), oliy o‘quv yurtlarining tup­
roqshunoslik kafedralari, Tuproqshunoslik va agrokimyo institutida 
mahalliy tabiiy va iqlimiy sharoitlarni hisobga olgan holda amalga 
oshiriladi.
Bonitirovka ballarini har bir baholash belgisi bo‘yicha hisob-ki- 
tob qilish qabul qilingan quyidagi formula asosida amalga oshiriladi:
_ 
ЗфхЮО