|
Kombinatsiya,
kombinatlash
kooperatsiyaga
o’xshab
korxonalar
birlashmasidan iborat. Ammo bu yerda tarqoq holda joylashgan birlik emas, balki
ularning hududiy umumiyligi tushuniladi. Shu sababali kombinatsiyada,
kooperatsiyadan farqli o’laroq, ko’proq hududiylik, majmua namoyon bo’ladi.
Bu ikki, yuzaki qaraganda bir-biriga o’xshash tushuncha o’rtasida boshqa
farqlar ham bor. Kooperatsiyada natija, maqsad, pirovard mahsulot bir bo’lsa,
kombinatsiyada aksincha, ya’ni xom ashyo bir bo’lib, undan olinadigan mahsulot
turlari har xildir (1-chizma).
Demak, kombinatlashuv ma’lum bir turdagi xom ashyoni chuqur texnologik
qayta ishlash, uning chiqindilaridan to’la foydalangan holda barcha mahsulotlar
ishlab chiqarishni anglatadi. Huddi shu ma’noda kombinatsiya "to’ntarilgan"
kooperatsiyadir.
Kombinatsiya bir geografik nuqtada, hatto korxonalar birlashmasi doirasida
kattaroq joy yoki rayonda ham bo’lishi mumkin. Xalq xo’jaligi tarmoqlari orasida
esa u ayniqsa qora va rangli metallurgiya, kimyo, o’rmon, oziq-ovqat, yengil va
qurilish sanoatiga tegishlidir. Xullas, bu shaklni qaerda "kombinat" so’zini uchratsak,
uni o’sha sohada ko’ramiz, hatto aholiga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlarda ham
(maishiy xizmat kombinatlari).
Sanoatda kombinatlar bir necha texnologik jihatdan bog’liq bo’lgan zavod
yoki tsexlardan tashkil topgan bo’ladi. Masalan, qora metallurgiya kombinatlari,
aniqrog’i to’liq tsiklli kombinatlar chuyan, po’lat va prokat ishlab chiqaruvchi
zavodlar birlashmasidir. Agar ularning bittasi bo’lmasa, u holda kombinat to’liq
tsiklga ega emas (Bekoboddagi O’zbek metallurgiya kombinati xuddi shunday
korxonalardandir).
To’qimachilik kombinatlari yigiruv, bo’yoqlash, tayyorlash tsexlaridan
iborat. Xom ashyo bitta—paxta tolasi yoki pilla mahsuloti; go’sht kombinatida ham
yagona xom ashyo asosida bir necha mahsulot: go’sht, konserva, kolbasa kabi
boshqa go’sht mahsulotlari olinadi. Uning chiqindisidan, masalan, suyak va qondan
197
kishloq xo’jaligi va tibbiyot sohasida foydalanish mumkin, terisi esa oshlangandan
so’ng charm-poyafzal sanoatida ishlatiladi.
O’rmon, tsement-shifer, kimyo kombinatlarining tuzilishi ham xuddi
shunday. Qolavorsa, Markazlashgan issiqlik elektr stantsiyalari ham kombinat
xususiyatiga ega, chunki ular ayni paytda elektr energiyasi va par (bug’) beradi.
Shunday qilib, kombinatsiya sanoat tarmoqlarining ko’pchiligiga xosdir.
Faqat mashinasozlikda "kombinat" so’zini uchratmaymiz, ammo mohiyatan bu
yerda ham u mavjud, zotan metalldan asosiy mahsulot bilan bir qatorda keng
iste’mol mollari ham ishlab chikariladi. Masalan, Toshkentdagi CHkalov
nomli aviatsiya birlashmasi samolyotdan tashqari avtomobil uchun ba’zi bir
ehtiyot qismlar, bolalar aravachasi (kolyaska) va shunga o’xshash turli xil
xalq iste’mol mollarini ham ishlab chikaradi.
Yuqorida keltirilgan misollarda ma’lum bir nuqtada yoki yirik
korxonalar doirasidagi kombinatsiyani ko’rish mumkin. Uning hududiy
ko’rinishi esa hududiy ishlab chiqarish majmuasining o’zginasidir.
Umuman olganda, ishlab chiqarishning ijtimoiy shakllari o’zaro
bog’liq. Chunonchi, ixtisoslashgan korxonalar yoki kooperatsiya va
kombinatsiya doirasidagi ishlab chiqarish bo’g’inlari ham u yoki bu
ko’rinishda mujassamlashuvni anglatadi. Biroq bu yerda ularning bir joyda
to’planganligi, yig’ilganlik darajasi boshqa joylarga nisbatan yuqori bo’lishi
lozim, aks holda tom ma’nodagi mujassamlashuv bo’lmaydi.
Mujassamlashuv yoki ixtisoslashuv ayni paytda shu sohaning
rivojlanganligidan dalolat beradi. Ammo bu rivojlanganlik mujassamlashuvda
korxona yoki tashkilotning kattaligi, ko’lami bilan o’lchansa, ixtisoslashuvda
esa u o’z ifodasini yagonaligi, noyobligi va betakrorligida topadi.
Kooperatsiya va kombinatsiya bir-biriga o’xshashligini yuqorida qayd
qilgan edik. Bu masalaga yana bir yondashsak, ularning ikkalasi uchun ham
ixtisoslashuv tegishli ekanligining guvohi bo’lamiz.
Agar kooperatsiyaga asosan detal yoki qism darajasidagi ixtisoslashuv
mos bo’lsa, kombinatsiya uchun texnologik, yarim mahsulot ishlab chiqarish
doirasida ixtisoslashgan korxonalar birikmasi xosdir. Shuning uchun ularning
aloqadorlik va farqlarini aniqlash, ijtimoiy va hududiy tomonlarini ajrata
bilish, bir-birlarini bog’lab ko’rish iqtisodiy geografik o’rganishning muhim
shartidir.
Mustaqillikni mustahkamlash va bozor iqtisodiyoti munosabatlariga
o’tish sharoitida ishlab chiqarishni tashkil etishning barcha shakllaridan
to’g’ri va oqilona foydalanish zarur. Masalan, har kanday mustaqil
davlatning iqtisodiy qudratini faqat kichik yoki tor darajada ixtisoslashgan
korxonalar bo’yicha parchalab yuborish maqsadga muvofiq emas. Shu bois,
mamlakat uchun katta, o’rta va kichik, turli darajada ixtisoslashgan
korxonalarning turg’un uyushmasi, majmuasi kerak.
Hozirgi sharoitda O’zbekiston milliy iqtisodiyotini ham "pastdan",
ham "yuqoridan" qurish lozim. Binobarin, xorijiy davlatlar bilan hamkorlikda
barpo etilayotgan sanoat korxonalari uchun ularga zarur bo’lgan texnologik
qismlar, detal va dastgohlarni o’zimizda tayyorlash imkoniyatlarini vujudga
198
keltirish, ishlab chiqarishning mahalliylashtirish dasturini amalga oshirish
zamon talabidir. Shu bilan birga mavjud imkoniyat va resurslardan to’la
foydalangan holda mamlakatimiz hududida ko’proq tayyor mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi korxonalarni rivojlantirishga ahamiyat berish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
