Geografiya va tabiiy resurslar fakulteti geodeziya va geoinformatika kafedrasi

1.Kirish. Fazoviy tahlil mohiyati va qo’llanishi.

Geografiya axborotni to’playdigan va u bilan ishlaydigan texnologiyalardir.
Ishlatiladigan vositalarga ko’ra ularni asosiy 3 ta guruhga ajratish mumkin:
1. Global pozitsionli tizim (Global Positioning System GPS)
2. Masofadan turib ma’lumot to’plash tizimi
3. Geografiya axborot tizimlari (Geographic information system GIS)
Bular orasidan geografiya axborot tizimlari 1) geografiya axborotni tahlil qilish yo’li 2) axborot tizimlarining maxsus turi 3) fazoviy va hududiy axborotlarni tahlil qilish usuli 4) ma’lumotlarni saqlash va tarqatish usuli 5) geografiya esa xarita, joy to’g’risidagi ma’lumotlar to’plami va ular orasidagi aloqalardan iboratligi bilan boshqa guruhlardan ajralib turadi. Fazoviy xilma xillikni geografiya axborot fanida asosiy qonuniyatlardan biri deb hisoblasa bo’ladi va u orqali joyning umumiy va kichik qismining xususiyatlarini o’rganishda va shunga bog’liq holda uni turli modellar va algoristmlar yaratishga yo’l ochib berilganligini tan olish kerak. Tahlil qilish natijalari ushbu tahlilning obyektlarning chegaralariga bog’liqligi va umumiy hududiy qonuniyatlarni topish imkoniyatlar chegaralanganligini ham ko’rsatadi. Hozirgi kunda tez o’zgaruvchan obyektlarning xususiyatlarini ma’lumotlar bazasiga kiritish va qayta ishlash vazifalarini kengaytirish dolzarb vazifa bo’lib qolmoqda. Lekin biz geografiya axborot tizimlari orqali ma’lumotlarni qayta ishlab, modellarni yaratib ularni tahlil qilish imkonini yaratadi va shu usuldan foydalanib turli xil rivojlanish “сценарий”larni ya’ni kelgusida o’sha hodisa va jarayonlarning bo’lishi mumkin bo’lgan xususiyatlari o’rganilmoqda.


2.Fazoviy tahlil uchun ma’lumotlarni olish.

ArcGIS dasturi yordamida biz fazoviy tahlil uchun asos ma’lumotimizni ushbu saytdan olishimiz mumkin http://srtm.csi.cgiar.org/srtmdata/ va biz SRTM saytida joylashgan 90 m fazoviy o’lchamdagi DEM ma’lumotlaridan ushbu
amaliy ishimizda foydalandik. Amaliy ishimizning maqsadi relyefning raqamli modelli asosida suv oqimini modellashtirish va berilgan obyektga (uy) suv oqimi ta’sirini o’rganish. Dastavval biz ushbu saytga kiramiz http://srtm.csi.cgiar.org/srtmdata/ va o’zimiz iste’qomad qiladigan hududimizni topib olib Tile 30x30 gradus bo’lgan trapetsiyani va Geo TIFF formatni tanlab
qidiruv (search) tugmasini bosamiz

Tanlangan joy ma’lumotlari mosligini tekshirib, ushbu relyefni raqamli ma’lumotlarini saqlab olamiz.
Kompyuterga ma’lumotlarni yuklab olganimizdan so’ng, faylni arxiv fayldan chiqarib olishimiz kerak bo’ladi. Yuqorida aytib o’tilganidek, biz fazoviy tahlil ishlarini olib borish uchun ArcGIS dasturidan foydalanamiz. Bu amaliy ishimiz orqali biz relyefning raqamli modeli asosida suv oqimini modellashtirish va berilgan obyektga suv oqimi ta’sirini o’rgannishdan iborat bo’lib, ishimizdan maqsad esa biz yashayotgan hududning suv oqimlarini yo’nalishlarini modellashtirib o’rganish va bu orqali istiqomad qilayotgan hududimizni kelajakda bo’lishi mumkin bo’lgan har xil tabiiy ofatlar natijasida zarar yetadigan hududlarni o’rganishdan iborat. ArcMap dasturini ishga tushiramiz va ArcMap ishchi menyusidagi Catalog amalidagi menyudan Connect to Folder amalini tanlab yuklab olingan va arxiv formatdan chiqarilgan faylimizni topib qo’shamiz va keyin esa quyidagi ishlar bilan davom etamiz.

B iz o`zimizga yangi baza ochamiz va uni Make Default Geodatabase buyrug’ini tanlasak barcha qilgan ishimiz shu bazada saqlanib borishini taminlagan bo’lamiz.Shundan so`ng Table of Contents menyusidan Layers buyurg’ini tanlab sichqonchaning o’ng tugmasini bosib ochilgan yangi menyudan Add Data…buyrug’ini tanlaymiz va ushbu oynadan faylimiz ichidagi srtm.tif formatdagi Shundan so’ng ArcMap ishchi ekranida tif formatdagi ma’lumot ochilib, ishimizni koordinata tizimiga bog’lash uchun Layers buyurg’ini tanlab sichqonchaning o’ng tugmasini bosib menyudan Properties>Coordinate system>Import va img formatdagi suratimizni tanlaymi

Shunday qilib relyefning raqamli ma’lumotlarini hamda Respublikamizni Davlat miqyosidagi chegarassini vektor formatini ham internetdan yuklab olib dasturga kiritamiz.
To’g’ri bu oynada hududimiz oq va qora ko’rinmoqda lekin bu yerda ma’lumotlar juda ko’p bu ma’lumotlarni balandlik minqatalarini ko’rishimiz uchun Table of Contents menyusidan tif formatdagi ma’lumotimizni tanlab sichqonchaning o’ng tugmasini bosib menyudan Properties tanlaymiz va Symbology>Stretched>Color ramp ko’rsatilgan rang politrasini tanlashimiz kerak bo’ladi.