География ва табиий

1.-расм. Қишлоқ хўжалиги ривожланишига таъсир этувчи географик омиллар
Қишлоқ хўжалигининг худудий ташкил этилиши жамият ишлаб чиқариш кучларини тарихий ривожланиш жараёни билан узвий боғланган. Жамиятнинг ривожланиши ва илмий техник тараққиётининг даражасига қараб қишлоқ хўжалиги тизими ва унинг худудий ташкил этиш йўналишлари ўзгариб боради. Масалан, жамият тараққиёти ва меҳнат тақсимотининг чуқурлашиши натижасида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши содда ва бетартиб тизимдан, меҳнат кооперацияси ва интеграцияси асосида ҳудудий жиҳатдан оддий гуруҳлар, тармоқ ва тармоқлараро мажмуаларни ташкил этади.
Саноатда бўлганидек, қишлоқ хўжалиги тармоқларини жойлаштириш ва ихтисослаштиришда ҳам энг асосий омил бозор муносабатлари саналади. Қишлоқ хўжалиги ихтисослашувини ҳозирги кунда бозор, нарх-наво белгилайди, аммо бу таъсир қишлоқ хўжалигида маълум вақт ўтгандан сўнг ўз кучини кўрсатади (чунки, маҳсулот етиштириш учун анча вақт талаб этилади, саноатда эса бу жараён нисбатан тез кечади).
Бозор иқтисодиёти шароитида инновация таъсирида меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви ва интеграция жараёнларининг кенгайиши жамият ривожланишининг энг юқори поғоналарига хосдир. Бу жараён, энг аввало, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ривожланиши ва умумийлашишида, яъни ихтисослашувнинг чуқурлашиши, мужассамлашувнинг ўсиши, кооперация ва комбинатлаштириш шаклларининг кенгайишида ўз ифодасини топади. Тармоқлараро ва ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуаларининг (ҲИЧМ) вужудга келиши ушбу жараённинг натижаси ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги ҳудудий ишлаб чиқариш мажмуалари ёки тизимлари асосида турли тармоқларнинг ҳудудий уйғунлашуви, масалан, деҳқончилик ва чорвачиликнинг ўзаро жойлашуви, ўз навбатида деҳқончиликнинг ички тармоқларини бир-бирига яқин жойлашуви ётади
Қишлоқ хўжалиги, биринчи навбатда деҳқончилик тармоқлари табиий шароитга мослашган ҳолатда жойлаштирилади. Шу билан бирга, чорвачилик тармоқлари ҳам маҳаллий табиий шароитларга мослаштирилади. Қишлоқ хўжалигида деҳқончилик ва чорвачилик тармоқлари маълум бир экологик шароитда ривожланади.
Қишлоқ хўжалиги тармоқларининг тараққий этиши ва жойланиши кўп жиҳатдан ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши ва ижтимоий меҳнат тақсимотининг қай даражада амалга оширилганлиги билан белгиланади. Қишлоқ хўжалиги тармоқларининг жойлашиши мамлакатнинг турли ҳудудларида турлича хусусият касб этади. Мазкур ҳолатлар, асосан, ҳудуднинг табиий ва иқтисодий географик шароитлар натижасида юзага келади. Бунда, энг аввало:
а) табиий географик вазият, яъни жойнинг рельефи (ер усти тузилиши), ер ресурслари ва сув захиралари билан таъминланганлиги, геоэкологик вазияти, агроиқлимий ресурслар: намлик, ҳарорат ва тупроқ қоплами;
б) иқтисодий географик омиллар – шаҳарлар ривожланиши ва урбанизация, транспорт инфратузилмаси;
в) демографик вазият – аҳоли сони, зичлиги, бандлиги, ёш ва миллий таркиби;
г) бозор иқтисодиёти муносабатлари, талаб ва таклиф;
д) мамлакат ва минтақалар экспорт салоҳиятини мустаҳкамлаш ва инвестиция кабилар ўз таъсирини кўрсатади. Шу билан бирга, агроиқтисодиёт тармоқларини ихтисослашуви ва ҳудудий ташкил этилишига илмий-техника тараққиёти ҳам сезиларли таъсир этади.