Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari

Demografik omil – migratsion jarayonlardagi mintaqaviy tafovvutlari, aholining takror barpo bo’lishi xususiyatlari ham aholi hududiy joylashuviga ta’sir etadi. Tabiiy o’sish darajasi yuqori va umumiy maydon ko’rsatkichlari kichik bo’lgan davlatlarda aholi zich joylashgan bo’ladi. M-n: Baxraynda 1 km.kv. maydonga 1901 kishi to’g’ri keladi. Monakoda esa bu ko’rsatkich 37000 ni tashkil etadi.

Iqtisodiy-ijtimoiy sharoit omil – ishlab chiqarish munosabatlari xususiyatlari, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik darajasi, aholi daromadlarining mintaqaviy tafovvutlari ham aholi hududiy joylashuvida o’z ta’siriga ega. Aholining xo’jalik faoliyati uning hududiy joylashuviga ham bevosita ta’sir ko’rsatadi. M-n: dengiz chegarasidan 50 km.gacha bo’lgan hududida jami aholining 29 %, shahar aholisining 40 % yashaydi.

Tarixiy omil – hududlarning tarixiy o’zlashtirilish holati, o’tgan davrlarda yuz bergan turli tarixiy jarayonlarning ham aholi hududiy joylashuvida ta’siri mavjud. Aholi qadimdan yashab kelgan Eski Dunyoda (Evropa, Osiyo va Afrika) jahon aholisining 85%dan ortig’i, Yangi Dunyoda esa 15 %ga yaqini istiqomat qiladi.

Aholi hududiy joylashuvining bir qator shakllari mavjud bo’lib, ular turli xususiyatga ega bo’lgan aholi manzilgohlarining shakllanishi uchun xizmat qiladi. Aholi joylashishining hududiy ko’rinishi, ya’ni shakli–aholi punktlapidir. S.A. Kovalyov aholi va aholi punktlapini – inson tomonidan yaratilgan odamlar hayoti uchun zarur bo’lgan moddiy shart – sharoitga ega ma’lum bir hududda yashovchi aholining joylanishi, deb ta’riflaydi (1963. 6-bet).

Yer sharidagi har bir alohida hudud aholi va aholi punktlapi tarixiy, tabiiy shart-sharoit va etnografik jihatlaridan kelib chiqib xilma-xil o’ziga xos ko’rinishlarga ega. Jumladan, tabiiy shart-sharoit aholi punktlapi joylashuviga ham bevosita, ham bilvosita ta’sir etadi. Qachonki, aholi punktlapi uchun joy tanlanayotganda bevosita tabiiy sharoit bilan (rel’ef, suv bo’yi, shamol yo’li, seysmik, eroziya va boshqalar) hisoblashmaslikning iloji yo’q. Agarda aholi punktlapi ishlab chiqarish faoliyati nuqtai-nazardan vujudga kelsa, tabiiy sharoit bilvosita ta’sir ko’rsatadi.

Har qanday aholi punktlapini geografik jihatdan majmuali tadqiq etishda avvalo unda yashovchilarning soni va tarkibi, bandligi, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi tutgan mavqeyi, (madaniy, iqtisodiy va siyosiy) boshqa aholi punktlapi bilan aloqasini mukammal bilish talab etiladi va o’z navbatida yuqorida keltirilgan tarixiy, tabiiy va etnografik tomonlarini ham hisobga olish muhim ahamiyatga kasb etadi.

Aholi punktlapi rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillardan yana biri bu ijtimoiy-iqtisodiy omillardir. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar tufayli vujudga kelgan aholi punktlapi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yuksalgan sayin rivojlanib boraveradi. Masalan, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi undagi mavjud turli xil aholi punktlapining ham eniga, ham bo’yiga o’sishiga olib keladi.

18-chizma