Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya va hayot faoliyati xavfsizligi kafedrasi

Shahar ekotizimi - bu abiotik omillar va tirik mavjudotlar bilan bog’liq bo’lgan shahar, inson o’zi tomonidan qurilgan sun’iy yashash joyidir. Jismoniy asosan konstruktiv faoliyatining maxsulidir. Tabiiy ekotizimlardan farqli o’laroq, shahar ekotizimlari insoniyat materiya va energiya manbalariga bog’liqdir. Bu katta shaharlarda tabiiy muhit mavjudligini loyihalashtiradigan boshqaradigan kishi. Shahar ekotizimi- bu tabiiy komponentdan ko’proq sun’iy ustunlik qiladigan maydon, chunki shahar tabiiy muhitning barcha omillarini o’zgartiradi. Boshqa tomondan, u o’zining buyuk taezlashtirilgan darajasi va insoniyatning maksimal ifodasi sifatida madaniy sohadagi hukmronlik bilan ajralib turadi. Shahar ekotizimi odamlarning jarayonlarga aralashishi tufayli tabiiy ekotizimlardan farqli o’laroq haddan tashqari narsani anglatadi. Tabiiy ekotizimda biotik va abiotik tabiiy tamoyillar va qonuniyatlar ta’siriga qarab o’rnatiladi, shaharda esa bu omillarning deyarli barchasi inson yaratuvchisi hisoblanadi.
Shahar ekotizimida yshovchi tirik mavjudotlar dominant turlar jihatidan asosiy element sifatida inson hisoblanadi. Bundan tashqari, shahar asosan bezak va oziq – ovqat sifatida yetishtiriladigan o’simlik turlarining yashash joyidir. Boshqa tomondan, parklarda va bog’larda, shuningdek shahar bog’larida begona o’tlar kabi o’zini tutadigan turlar mavjud. Hayvonlarning tarkibiy qismiga kelsak yovvoyi turlar nisbatan kam. Ularning aksariyati uy hayvonlari (itlar, mushuklar, qushlar va boshqa.) va zararkunandalar (tarakan, chivinlar, pashshalar, yotoq hasharotlari, kemiruvchilar va boshqa).
Shahar yoki shahar ekotizimi joylashgan iqlim zonasiga qarab, ular uning ko’chalari va bog’larida bezak sifatida topilgan turlardir. Ko’pgina hollarda ular ekzotik turlar hisoblanadi.Nyu-York shahri dunyodagi eng yirik shahar ekotizimlaridan biri bo’lib, 12844 km² maydonga ega va 20 000 000 dan ortiq aholisi mavjud. Uning ko’lami 883 va qaritb 113 km² parklarni shu jumladan hayvonot bog’i va 23 km dengiz plyajlarini hisobga olgan holda, vertical ravishda ancha kengayadi. Ma’lumki Markaziy Park, qarag’aylarning so’nggi populyatsiyalaridan biri AQSH ning ushbu mintaqasida 300 ga yaqin hayvon turlari va 150 turdagi daraxtlar mavjud. Mehiko shahri dunyoning yana bir megapolisidir. Uning maydoni 1495 km² va 20 000 000 ortiq aholisi bor. XV asrda 300 mingga yaqin aholisi bo’lgan Ispaniya mustamlakasiga qadar bu hududda katta shahar ekotizimi bo’lgan. Bugungi kunda shaharda 678 ga maydon bilan Lotin Amerikasida eng katta bo’lgan Chapultepec o’rmon va hayvonot bog’I mavjud. Flora va fauna juda ko’p ayniqsa Chapultepecda, masalan kakomikstlar ( Bassariscus astutus) rakunning avlodlari. O’simliklar orasida ahuehuete ajralib turadi (Tarodium huegelii), Meksikaning milliy daraxti, shuningdek Mostezuma kipri yoki sabino deb nomlanadi. Bu 500 yil umr ko’radigan, balandligi 30 m dan va magistralning diametri 15 metrgacha bo’lgan o’simlik. Shaharda qushlar va boshqa hayvonlar, shuningdek o'simliklar va boshqa organizmlar kabi tabiiy biotik komponentlar mavjud. Ammo ekotizimning tuzilishi, uning abiotik tarkibiy qismlari va ko'p jihatdan biotik tarkibiy qismlari inson harakatlariga bog'liq. Kvadrat kilometrga odamlarning kontsentratsiyasi tobora ortib borayotgani tufayli shaharlar bugungi kunda iqlim o'zgarishi va boshqa tegishli xavf-xatarlarga qarshi kurash choralarini amalga oshirishning asosiy joylari hisoblanadi. COVID-19 pandemiyasi ko'rsatganidek, bu yerda atrof-muhit holati, iqtisodiyot va inson salomatligi o'rtasidagi munosabatlar eng aniq kuzatilgan. Shunday qilib, ushbu darsdan foydalanib, yashil ssenariyga binoan obrazdan keyingi shahar rivojlanishini boshlash kerak. Bu, albatta, hukumat, shahar ma'muriyati, xususiy sektor, jamoatchilikdan tortib xalqaro sheriklar va yashil investitsiyalargacha bo'lgan turli tomonlarning resurslari va tajribalarini birlashtirishni talab qiladi. Bugungi kunda asosiy manfaatdor tomonlar bilan maslahatlashuv va hamkorlikka asoslangan tarmoqlararo yondashuv deyiladi. Bugun shaharlarni yashil yo'l bo'ylab rivojlantirish uchun nima qilishni boshlashingiz mumkin? Yashil iqtisodiyot nafaqat zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish, balki ekotizim tovarlari va xizmatlarini, ularning miqdorini aniqlash va baholash vositasidir. Ya'ni, bu shaharning rivojlanishiga oid har qanday qarorlarni qabul qilish imkoniyati, bu bugungi va ertangi kun normal hayotga, shuning uchun ekologik toza shahar hayotiga qanday ta'sir qilishini tahlil qilish orqali aniqlanadi. Masalan, iqlim isishi tendensiyasini olaylik, endi uni e'tiborsiz qoldirib bo'lmaydi. Yashil shaharsozlik qurilish va uy-joy sektorini o'z ichiga olgan qisqa muddatli rejalashtirish (1-5 yil) va uzoq muddatli rivojlanish rejalaridan (5-20 yil) boshlanadi. Shaharsozlik jarayonida nafaqat bugungi kunda, balki kelajakni hisobga olgan holda - ya'ni 10-20 va undan ortiq yil ichida qanday javob berishini hisobga oladigan standartlarni qo'llash muhimdir. Bugungi kunda bunday standartlar dunyoda allaqachon qo'llanilgan, xususan, LEED (Energiya va atrof-muhitni loyihalashda yetakchi standartlar) yoki BREEAM (Qurilish tadqiqot markazining atrof-muhitni baholash usuli). Mavjud tajribani o'rganish, uni qo'llashni boshlash va haqiqiy natijalarni ko'rish imkoniyati mavjud.Buning sababi shundaki, bugungi kunda xuddi shu qurilish ishlari ilg'or standartlarga javob bermaydigan texnologiyalar va jarayonlardan foydalangan holda olib borilmoqda, xususan, qurilish maydonchalarida ifloslanishning oldini olish bo'yicha maxsus qoidalar mavjud emas. Qayta qurish va infratuzilmani qurish jarayonlariga zamonaviy yondashish ko'proq yashil maydonlar va bog'larni yaratishni o'z ichiga oladi va bu obodonlashtirish va landshaft dizayni amaliyoti beradigan iqtisodiy va ijtimoiy foydalarni aniq hisob-kitoblariga asoslanadi. Ya'ni, yana zamonaviy usul va yondashuvlarga asoslangan shaharsozlik. O'z mamlakatlarida bunday rejalashtirishning misollarini xalqaro onlayn forum ishtirokchilari keltirdilar.
Xalqaro tajriba ko'rsatib turibdiki, ularning mahalliy ishlab chiqarishini rivojlantirish qurilish uskunalari va materiallarining energiya samaradorligiga katta hissa qo'shadi. Va bu erda izolyatsiya materiallari, derazalar, izolyatsiya qilingan quvurlar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqaradigan korxonalarni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash muhim rol o'ynashi mumkin. Bu shahar qurilishida katta energiya samaradorligiga erishish uchun hayotiy usul. Zamonaviy ekologik barqarorlikni har qanday mamlakatda zamonaviy infratuzilmani va sanoat chiqindilarini qayta ishlash korxonalarini yaratmasdan, ularning faoliyati barqarorligini rag'batlantirmasdan saqlab qolish mumkin emas. Bunday infratuzilmani samarali yaratish uchun onlayn-forum davomida bir qator bosqichlar muhokama qilindi. Bunga quyidagilar kiradi: chiqindilarning barcha yirik chiqindilarini foydali moddalarning tarkibiga qarab baholash va chiqindilarning ekologik standartlarga 100% muvofiqligini tekshirish bo'yicha tekshirish o'tkazish; chiqindilarni tasniflash va ularni eng yaxshi xalqaro amaliyotga, xususan, Evropa Ittifoqi standartlariga muvofiqlashtirish qoidalarini aniqlashtirish; qayta ishlashning rentabelligini aniqlash va kerakli investitsiyalarni hisoblash; xavfli va zaharli chiqindilarni qayta ishlash yoki yo'q qilish variantlarini aniqlash.

1.