|
Nazorat savollari;
1.Urbanizatsiya jarayonining shakllanish va rivojlanishi tarixi.
2.Shaharlar sonining ortishi nimalarga sabab bo’ladi?
3.Tabiiy muhitga urbanizatsiyajarayonining ta’siri qanday?
Ma’ruza 6. Harorat, nisbiy namlik, Quyosh radiatsiyasi, yerning issiqlik gravitatsiyasi, elektr hamda magnit maydonlari
xususiyatlarining o’zgarishi – 2 soat.
Reja
1.Muhit tushunchasi .
2.Moslashish (adaptatsiya) .
3.ekologik tirik organizmlar uchun turtta asosiy muhit.
T.I tabiiy vasun’iy suv,quyosh ,shamol ,havo
Muhit tushunchasi fanda turli ma’nolarni anglatadi .Bular ekologik, geografik ,fizik ,falsafiy ,ijtimoiy va boshqalar .
Ekologiyada muhit deb tirik organizmni o’rab turgan fizik qo’rshovni e’tiborga olinadi .Aniqroq so’z borganda muhit tevarak-atrofdagi o’zaro bog’lanishlardagi shart-sharoitlar va ta’sirlar majmuidir .
Odatda tabiiy va sun’iy muhitlar ajratiladi .Tabiiy muhitni suv,quyosh,shamol, yer, o’simlik va hayvonot dunyosi kabi tabiiy omillar majmui tashkil etadi.Sun’iy muhit inson tomonidan yaratilgan bo’lib ,bunda insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Ularning bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi .Ekologik muhit tabiiy va sun’iy atrof muhit bo’lib ,tirik mavjudodlar subyekt va obyekt ta’sirlar sifatida qatnashib ,ta’sirlar soni esa tevarak-atrofni saaqlab qolish yoki xavf solish sharoitini keltirib chiqaradi .Ekologik muhit o’z navbatida muayyan ekologik tizim hisoblanib ,uni tabiiy va ijtimoiy –iqtisodiy qismlarga ajratish mumkin .
Tabiiy ekotizm yoki ekosfera hayotni rivojlanishi imkon beradigan Yerning tavsifi va abiotik jismlarnig majmudan iborat . Ijtimoiy –iqtisodiy tizim esa insonnig baarcha atrof muhitga (jonsiz va jonli tabiatga) bo’lgan munosabatini bildiradi .
Ekologik muhit muvozanatda yoki muvozanat bo’zilgan holatlarda bo’linadi . Tirik organizmlarning hayot o’zgarmagan shart-sharoitlar va ta’sirlar barqoror holatida muvozanat o’zgarmaydi ,aksincha muhitning shart-sharoitlari va ta’sirlar buzilganda muvozanatsiz holat kelib chiqadi .
Ekologik muhitning buzilishi atmosferaning yer ostki suvlarining ifloslanishi , qattiq chiqindi moddalarning tuplanishi va ozuqaning zaharlanishi , shovqinlarning ko’payishi ,radioaktiv moddalar va boshqalarning ta’sirini ortib borishida ko’rinadi .Inson tabiat qonunlarini chuqurroqo’rganish o’rniga hayot muhitini tezkorlik bilan buzib ifloslantira boshladi.
Sayoramizda tirik organizmlar bir-birlaridan keskin farq qiluvchi o’ziga
xos to’rtta muhitda tarqalgan ekan , ulardan biri hisoblangan suv muhitida dastlab hayot kelib chiqqan .Keyinchalik tirik organizmlar quruqlikka chiqib ,tup-
roq hosil bo’lishida qatnashadilar va uni egallaydilar .Shuningdek ,havo vaboshqa bir tirik organizmni ichida yoyei sirtida xamtarqalgan. Demak ,bizga ma’lum bo’lgan tirik tabiat va uning tarkibiy qismlari hisoblangan uzoqlilar ,zamburug’-
lar ,o’simliklar va hayvonlar ana shu muhitlarda yashashga moslashganlar .Xo’sh moslashishni qanday tushunish kerak ?Moslashish yoki adaptasiya ayrim individlar ,populyasiyalar tur yoki jamoalarning morfo –fiziologik xulqiy va axborot biosenotik xususiyatlarining mamuidan iborat bo’lib , boshqa individlar ,populyasiyalar ,tur jamoalar bilan yashash uchun kurashda g’olib chiqishga sababchi bo’ladigan,shuningdek abiotik muhit omillarining ta’siriga chidamliligini ifodalaydi.
Moslashish turli darajalarda va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi .Masalan harorat Omiliga moslashish malekulyar darajadan boshlab to biosenotik darajagacha ku Zatilishi mumkin. Ko’pchilik o’simliklar ortiqcha qizib ketishdan saqlanish uchunBoshqa o’simlik turining soyasida o’sadi. Bu yerda moslashish biosentik darajada namoyon bo’lmoqda. Asalarilarning uyalarini haddan tashqari qizib ketganda qanotlarini qoqib uyani sovutishi jamoa darajasidagi moslashishga misol bo’ladi. Xayvonlarning ter bezlari orqali tanasini sovutishi yoki o’simliklarni transpirasiya orqali barg yuzasini sovutishi kabilar organizm darajasidagi moslanishlardir. Kuchli yorug’lik ta’sirida xloroplastlarning hujayra devori ostida ma’lumbir tartibda joy olishi hujayra darajasidagi, termofil mikroorganizmlarningoqsillarini yuqori harorat ta’siriga chidamliligi esa molekulyar darajadagi moslashish hisoblanadi .
Moslashish ko’rinishlari kelsak morfologik , fiziologik va xulqiy moslashishlar ajratiladi .
Morfologik moslashishlarga misol qilib suv muhitida gidrobiondlarning suvni qarshiligini kesib yurishga mos tana tuzilishi ,shuningdek;plankton orga-
Nizmlarning suvda osilgan holda yashashi kabilar hisoblansa ,o’simliklar dunyosida cho’l sharoitida minimum suv sarflashga moslashish sifatida barglarning reduksiyalanishi yoki butunlay bulmasligi kabilarni kursatish mumkin.
Fiziologik moslanishlar hayvonlarda ozuqa tarkibiga ko’ra ovqat hazm qilish sistemasida fermentlarning ma’lum turlarini uchratish yoki cho’lda yashovchi
Hayvonlarning suvga bo’lgan talabini qondirish uchun yog’larning biokimyoviy oksidlanishdan foydalanishi kabilar kiradi .O’simliklarda kuzatiladigan fotosintez jarayoni ham ,boshqa kimyoviy ,biokimyoviyjarayonlar atmosferada gazlar tarkibiga bog’liqdir.
Xulqiy yoki ekologik moslashishlar hayvonlar uchun xos bo’lib ,turli shakllarda namoyon bo’ladi .Masalan ,tashqi muhit Bilan hayvon tanasi o’rtasida normal issiq almashinuvi uchun uya qurish (boshpana topish),qulay haroratli joyni izlab topish, shuningdek, qushlar va sut emizuvchilarda sutkali va mavsumiy ko’chib yurishlar ma’lum . Hayvonlar faqat harorat omiliga hulqiy tomondan moslashib qolmay ,balki namlik , yorug’lik va boshqa ko’pchilik ekologik omillarga ham mos-lashadi. Hulqiy moslanishlar yirtqichlarning o’ljani izidan yurish kuzatish kabilarda hamda o’ljaning javob reaksiyalarida ko’rinadi.
Tirik organizmlar to’rtta asosiy muhitlarda tarqalgan .Ulardan ikkitasi, Ya’ni suv va havo muhiti oraliq va organizm (muhit sifatida) tirik xususiyatga ega. Har bir hayot muhiti o’z navbatida organizmlar yashashi uchun har xil yashash joylaridan iborat .Masalan suv muhiti quyidagi yashash joylari siftida uchrashi mumkin :chuchuk va sho’r suv ,ko’lmak va oqar suv ,chuqur va sayoz ,iliq va sovuq va hokozolar .Havo va tuproq ham nihoyatda xilma-xil yashash joylarida tashkil etadi.Tirik organizmlar (o’simliklar,zamburug’lar,hayvonlar)ham parazit vasimbiontlar uchun muhit sifatida o’ziga xosdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
