Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

Mavzuni o’rganish uchun qo’ydagilarni bajaring.

1. 
   Yer yuzidagi eng yirik muzliklar to’g’risidagi jadval materiallarni chizib, yozib olish.
   
2. 
   Materik va orol muzliklarini gidroekologik jihatdan tahlil qilib, ilmiy va amaliy ahamiyatini belgilash.
   
3. 
   Muzliklarni muhofaza qilish choralarini ishlab chiqish va amalga tadbiq qilishning tokomillashgan usullarini tavsiya qilish.
   

Yer sharining hoirgi zamon muzliklari

Muzlik joylashgan hudud	Muzlik maydoni km^2	Muzlik joylashgan hudud	Muzlik maydoni km^2
Arktika		Yevropa
Grenlandiya Kanada arxepilagi Shpisbergen Yan-Mayyan Islandiya Novaya Zemlya Frans-Iosif yeri Shimoliy Yer Arktikaning boshqa orollari	1802600 155000 58000 117 11785 23900 14360 16908 768 2083438	Pireney Alplar Skandinaviya Ural	30 3600 5000 25
		Osiyo
		Kavkaz Sibir Koryas tog’lari Kamchatka Oltoy va Sayan Eron va kichik Osiyo Tyan-Shan va Pomir Hindiqush, Qorakorum va Himolay Tibit tog’lari	1800 477 180 866 914 100 20375 57285 32150 114147
Shimoliy Amerika		Okeaniya
Alyaska Kontinental Kanada AQSh va Meksika Janubiy Amerika Afrika	52000 15000 661 67661 25000 23	Yangi Gvineya Yangi Zelandiya	15 1000 1015
		Antarktida
		Antarktida Orollar	1320000 4000 13204000

O’rta Osiyo tog’laridagi eng yirik muzliklar. (S.V.Kalesnik bo’yicha).

Muzliklar	Joylashgan o’rni	Uzunligi km.	Maydoni km^2
Fedchenko….	Badaxshonda	77,8	907,0
Inelchek…..	Ma-ziy Tyan-da	61,0	823,6
Grum-Grjimaylo	Badaxshonda	36,7	160,0
Rezinchenko….. (shim. Inelchek)	Mar-ziy Tyan-da	35,2	98,0
Garmo	Badaxshonda	27,5	153,7
Katta-Sovuqdara….	Oloyorti tizma-da	25,2	69,2
Zarafshon….	Mastchaq tog’ tugu-da (Zarafshon daryosi boshida)	24,2	139,9^2
Sugran…..	Badaxshonda	24,2	48,0
Gando……	Badaxshonda	22,5	55,0
Semyonov…….	Mar-ziy Tyan-da	21,0	69,4
Mushketov….	Mar-ziy Tyan-da	20,0	49,3
Fortombek	Badaxshonda	19,9	74,3
Korjenevskiy	Oloyorti tiz-da	19,5	89,1
Mozordara	Yazg’olum darg’om boshida….	19,5	32,5
Oktyabr	Oloy orti tizmasida	17,5	116,0
Qurumdi (Ivanova)	Oloyorti tiz-da	17,2	60,0
Darvoz Kichik tanimas	F.A. tizmasida	16,0	66,0

Muzliklarning tiplari





14 - MAShG’ULOT
Mavzu Dunyo okeanining ifloslanish manbalari va muhofaza qilish choralari - 2 soat.
Ko’rgazmali qurollar va jihozlar: Okean va dengizlarning joylashish xaritasi, suv tahlili uchun kolbalar, probirkalar, okean va dengizlarning kelib chiqishi to’g’risidagi gepotezalar mualliflari to’g’risida ma’lumotlar, albom, qalam, chizg’ich.
O’rganish tartibi
Dunyo okeanining atmosfera va quruqlikka ta’siri
Okean oqimlari materiklarning tabiiy sharoitiga, issiqlik va namlikning qayta taqsimlanishiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Oqimlar o’zining xiliga qarab havo massalarini isitishi yoki sovutishi mumkin. Ekvator atrofida hosil bo’lgan iliq oqimlar qutblar tomon harkat qilib, u yerlarga juda katta miqdordagi issiqliuk olib boradi. Ayniqsa issqlikni qayta taqsimlashda golfstrim, Kurasio kabi qudratli oqimlarning roli benihoya katta. Masalan, Golfstrim va Shimoliy Atlsantika oqimlari tropik mintaqadan mo’tadil va qutbyoni kengliklarining har 1 sm² joyiga yiliga 80-100 katta koloriya issiqlik olib keladi. Kurasio oqimi esa Yapon orollari yaqiniga 20-30 katta koloriya issiqlik olib keladi. Oqibatda iliq oqimlar ustida hosil bo’lgan dengiz havo massasi quruqlikkka kirib borib materiklarning qirg’oq bo’ylarini qish paytlari ham isitadi. Chunonchi, Shimoliy Atlantika oqimi ustida vujudga kelgan issiqlikni G’arbiy shamollar Yevrosiyoga olib keladi va uning iqlimini shakllanishida faol ishtirok etadi.
Oqimlar yog’inlarning taqsimlanishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Iliq oqimlar o’tadigan qirg’oqlardan yog’in sovuq oqimlar o’tadigan qirg’oqlarda yog’in kam yog’adi. Chunki sovuq oqimlar ustida yuqori atmosfera bosimi hosil bo’ladi.
Okeanlar bilan materiklarning o’zaro aloqadorligini musson shamollari va suvning aylanma harakati misollarida yaqqol ko’rish mumkin. “Musson” arabcha so’z bo’lib, uning ma’nosi mavsum demakdir. Musson shamollari mavsumga qarab o’z yo’nalishini qarama-qarshi tomonga o’zgartiradigan havo oqimi hisoblanadi. Mussonlarning hosil bo’lishida materiklar bilan okeanlarning turlicha isishi natijasida atmosfera bosimining o’zgarishi hal qiluvchi qol o’ynaydi. Binobarin, mussonlar yuqori bosimli va past bosimli mavsumiy oblastlar orasida vujudga keladi. Qishda quruq havo massasi quruqlikda okeanga qarab esadi yozda esa dengiz havo massasi okeandan quruqlikka qarab esadi. Mussonlar materik ichkarisiga 1000 km. masofagacha kirib borib, shu joyining iqlim xususiyatlarini belgilaydi. Ular ta’sir etgan joylar sernam va salqin bo’ladi. Shunday qilib, musson shamollari okeanlar bilan materiklarning o’zaro aloqadorligini mustahkamlovchi vosita rolini bajaradi.
Okean suvi tabiatda to’xtovsiz harakat qilib, bir holatdan ikkinchi holatga o’tib yuradi hamda Yer yuzida katta va kichik aylanma harakat hosil qiladi. Suvning katta aylanma harakati quruqlikka juda katta miqdorda nam keltiradi daryo ko’l va yer osti suvlarini tarkib topishiga imkon yaratadi. Tuproqlarni o’simlik qoplamiga va turli xil organizmlarga baxsh etadi.
Dunyo okeani yuzasidan har yili o’rta hisobda bir metr qalinlikda suv bug’lanib atmosferaga ko’tariladi. Atmosferaga ko’tarilgan namning bir qismi kichik aylanma harakat tufayli yog’in bo’lib yog’adi, daryolarni, ko’llarni, tuproqlarni suv bilan ta’minlaydi. So’ngra daryo va yer osti suvlari orqali yana okeanga kelib qo’shiladi va suvning katta aylanma harakatini hosil qiladi. Shuning uchun ham okean sathi pasaymaydi.
Shunday qilib, dunyo okeani oqimlari, dengiz havo massalari va suvning aylanma harakati materiklar tabiatiga juda katta ta’sir ko’rsatadi. Yer tabiatining xususiyatlari xilma-xil bo’lishi, quruqliklarda namlikning ko’p bo’lishi qalin o’rmonlarning keng tarqalishi organik hayotning normal rivojlanishi okeanlar bilan materiklarning o’zaro aloqadorligiga bog’liqdir.