Geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

MUSTAHKAMLASh UChUN SAVOLLAR.

1. 
   Tabiiy va sun’iy suv omborlarinineg farqi va ahamiyati nimadan iborat?
   
2. 
   Eng birinchi suv ombori qachon va qayerda qurilgan?
   

O’zbekistondagi eng asosiy suv omborlari qaysilar va ular qayerda joylashgan?
M A ‘ R U Z A – 9.
Mavzu: Botqoqliklarning gidroekologik xususiyatlari - 2 soat.
R E J A.
1. Botqoqliklarning paydo bo’lishi, joylashishi, turlari.
2. Botqoqliklarning morfologiyasi.
3. Botqoqliklarning suv rejimi.
4. Torf botqoqliklarining rivojlanishi.
TAYANCh IBORALAR.
Torfli botqoqliklar. Torfsiz botqoqliklar. Quruqlikning botqoqlanishi, bentos, plankton, geomorfologik, geobotanik. Botiq botqoqliklar, qavariq botqoqliklar. Olxa, trostnik, beryoza, rogoz. Faol qavat, inert qavat. Darsi formulasi. Toplar.
1. Botqoqliklarning paydo bo’lishi, joylashishi, turlari.
Botqoqlik iborasi keng ma’noda va tor ma’noda qo’llanilishi mumkin. Keng ma’noda botqoqlik deganda yerning ma’lum qismida to’planib qolgan suv va undagi o’simliklar hamda organik moddalar qoldiqlari tushuniladi. Tor ma’noda esa botqoqlik deganda 30 sm. gacha torflangan, yuqori nam rejimiga ega bo’lgan va maxsus o’simliklar bilan qoplangan yer tushuniladi. Bunday yerlar botqoqlanayotgan yerlar deb ham ataladi. Biz botqoqliklar gidroekologiyasini o’rganar ekanmiz nafaqat torf botqoqliklarini, balki botqoqlanayotgan o’rmonlar, tekisliklar va tundra uchastkalarini ham ko’rib chiqamiz. Buning uchun ikkita asos bor, birinchidan, ko’pgina botqoqlanayotgan yerlarda, torf hosil bo’lishining boshlang’ich fazasi kuzatiladi, sovuq iqlim sharoitida bu organik moddalar o’sish intensivligining pastligi bilan ifodalansa, issiq iqlim sharoitida yuqori intensivlikda parchalanishi bilan ifodalanadi. Shuning uchun botqoqlanayotgan yerlarni, botqoqliklarga kiritmaslik bu obyektlarning genetik birligini hisobga olmaslik bo’ladi. Ikkinchidan, juda katta hududni egallagan botqoqlangan tropik o’rmonlarni va dengiz oldi sho’rsuvli torfsiz botqoqliklarni ham botqoqliklarga kiritish maqsadga muvofiq bo’lur edi. Chunki bunday tabiiy obyektlar ham suv obyektlari hisoblanadi.
Botqoqliklar quruqlikning botqoqlanishi va suv havzalarining har xil o’simliklar bilan qoplanib qolishi hamda haddan tashkari ifloslanishi natijasida hosil bo’ladi.
Botqoqlanish Yer sharining ko’pgina tabiiy zonalari uchun xosdir. Quruqlikni botqoqlanishining ikki asosiy turini farq qilish mumkin, suv bosishi va yer tagidan suvning ko’tarilishi. Suv bosishi ikki xil sabab bilan sodir bo’lishi mumkin. Birinchidan, yog’in miqdori suvning yer yuzidan bulg’anish miqdoridan yuqori bo’lsa. Bunday yo’l bilan tundradagi tropik o’rmonlarda, botqoqliklar hosil bo’ladi. Ikkinchidan, daryo, ko’l va dengizlarning suvi bilan suv bosishi. Bu yo’l bilan daryo va ko’llar qirg’oqlarida botqoqliklar hosil bo’ladi. Yer osti suvlarining ko’tarilishi esa suv omborlarining qurilishi, ko’p miqdorda sug’orilish, sizot suvlarining oqimiga ta’sir qiladigan inshootlarning qurilishi kabi sun’iy tadbirlarning o’tkazilishi natijasida sodir bo’ladi.
Suv havzalarining o’simliklar bilan qoplanib qolishi va botqoqlanishimo’tadil va issiq iqlim sharoiti uchun hosdir. U odatda qirg’oqlardan boshlanadi. Suv havzasining tubida asta-sekin loyqa zarrachalar, bentos va plankton organizmlarning qoldiqlari yig’ila boshlaydi va ular asta-sekin organik qoldiqqa aylanadi, bunga sapropel deyiladi. Suv havzasi qisila boshlaydi, trostnik, qamish, rogoz kabi o’simliklar o’sa boshlaydi. O’simliklar qoldiqlarining to’liq parchalanmasligi natijasida torf hosil bo’ladi va asta-sekin bu suv havzasi botqoqlikka aylanadi.
Yer yuzida botqoqliklar ko’pgina mintaqalarda, har xil iqlim zonalarida tarqalgan. Torf botqoqliklari Yer sharidagi umumiy maydoni 52,7 mln.km² yoki umumiy quruqlik maydonining 2%ini tashkil qiladi. Botqoqliklarda 11,5 ming km³ suv to’plangan bo’lib bu umumiy gidrosferadagi chuchuk suvlarning 0,03%ni tashkil qiladi.
Botqoqliklar 2 ta katta guruhga bo’linadi. 1-si botqoqlanayotgan yerlar 2-si torf botqoqliklari.
Botqoqlanayotgan yerlarga arktik tundraning o’tloqli botqoqliklari, o’rmon dashtlarining trostnikli va osokoli botqoqliklari, chala-cho’l va cho’llardagi sho’rlangan botqoqliklar, botqoqlangan tropik o’rmonlar, chuchuk suvli mavsumiy namlanadigan tropik o’tloqli botqoqliklar, chuchuk suvli va sho’r suvli dengiz oldi botqoqliklari yoki marshlar kiritiladi.
O’zining geomorfologik, gidroekologik va geobotanik belgilari bo’yicha torf botqoqliklari yaxshi o’rganilgan va asosan tundrada, o’rmon zonasida va o’rmon-dasht zonasida jamlangan. Ular o’z navbatida yana 3 turga bo’linadi. Bular botiq, oraliq va balandlik botqoqliklari.
Botiq botqoqliklarining yuzasi odatda pastga egilgan bo’ladi. Ular pastkam joylarda daryo va ko’llarning qirg’oqlarida hosil bo’ladi. Bunday botqoqliklarda olxa, beryoza, osoka, trostnik, rogoz kabi mineral moddalarga talabchan bo’lgan o’simliklar o’sadi.
Qavariq botqoqliklar qalin torf qatlamiga ega bo’lib, yuzasi shishgan bo’ladi. Qavariq botqoqliklarning o’ziga xos hususiyati shundaki, ular atmosfera yog’inlari orqali suv bilan to’yinadi.
Oraliq botqoqliklar oraliq vaziyatni egallaydi. Ularning yuzasi tekis yoki kamgina shishgan bo’ladi. Mezotrof o’simliklar bilan qoplangan bo’ladi ya’ni beryoza, osoka, sfagnut moxlari.