Геоэкология табиий муҳитни комплекс ўрганишнинг илмий йўналиши сифатида

2.2 Оролбўйи минтақасини экологик вазият даражасига кўра геоэкологик районлаштириш
Орол денгизи Табиий ва комплексининг таъсири натижаларининг намоён бўлиши
ландшафтларнинг ҳолати ва тарқалишига антропоген омиллар жуда катта турли физикавий ҳудудларда жойлашган айрим ҳудудлар учун фарқланади географик шароитлар. Шунинг учун, кўриб чиқишдан олдин замонавий екотизимлар ва ландшафтларнинг фазовий тузилиши Жанубий Преаралие, кенг қамровли ландшафт- ҳудудни екологик раёнлаштириш. Ландшафт-екологик раёнлаштириш бўлинишдан иборат бутун ўрганиш майдонини нисбатан бир хил бўлган ҳудудларга айлантиради физик-географик параметрлари, турлари ва интенсивлиги пайдо бўлаётган ландшафт ва екологик антропоген таъсир муаммолар. Жнубий Оролбўйи ҳудуди ва унинг алоҳида қисмлари бир неча бор бўлган турли тамойиллар асосида ва турли мақсадлар учун раёнлаштирилган [76; Билан. 166-167, 97; Билан. 86-88, 107; Билан. 51-67, 184; 143 б.]. Шу билан бирга, асосан фақат табиий табиий фарқлар ҳисобга олинган шароитлар. Қорақалпоғистоннинг турли вилоятлари ҳам таркибига кирди алоҳида жисмоний ва географик раёнлаштириш схемаларига қисмлар ҳудудлар, лекин давлат ёки маъмурий жиҳатдан ажратилган чегаралар, яъни. Ўзбекистон, Қозоғистон вилоятлари билан боғлиқ, Туркманистон. Демак, физик-географик схемалар ва бутун Устюртни, шу жумладан унинг қозоқларини ландшафт раёнлаштириш; Туркман ва қорақалпоқ қисмлари (Викторов, 1971), фақат орақалпоқ Устюрт (Aлланиязов, 1980), Жанубий ва Шарқий Орол денгизи (Куст, 1999) ва бутун Орол ҳавзаси (Городецкая, Кес, 1986); Греепинг, 1999) Қизилқум ва қадимги аллювиал-делтай текисликлар, шунингдек, бутун Ўзбекистон, жумладан, Қорақалпоғистон, бутун Ўрта Осиё ва бошқалар [36; 134 с, 5; Билан. 12-17, 114; 362 с, 245; 291 б.]. Жанубий Орол денгизининг геоекологик муаммоларини кўриб чиқиш ва фазовий структуранинг тавсифига тизимли ёндашиш замонавий ландшафтлар, амалга ошириш мақсадга мувофиқ туюлди ягона тамойиллар асосида бутун ҳудудни геоекологик раёнлаштириш. Раёнлаштириш схемасини ишлаб чиқишда турли схемалар кўриб чиқилди ҳудуднинг айрим қисмларини ландшафт раёнлаштириш, шунингдек, уларнинг қўшни ҳудудларнинг ландшафт тузилмаларига нисбатан позицияси. Жанубни геоекологик раёнлаштиришдаги асосий бирлик Орол денгизи геоекологик ёки табиий-иқтисодий раёндир (макротуман). Бундай майдон асосийнинг ягона комбинацияси билан тавсифланади физик-географик параметрлар, иқтисодий фойдаланиш тури йер, яъни. антропоген таъсир тури ва бунинг натижасида екзоген жараёнлар ва геоекологик муаммолар (илованинг 3. 1-жадвал ва 3. 2-жадваллари). (Илова: 3-жадвал. 2.). Раёнлаштириш схемасини яхшироқ кўриш учун булар табиий шароитлари ўхшаш бўлган макрорегионлар кўпроқларга бирлаштирилган йирик бўлинмалар - мегараёнлар. Aйни пайтда, баъзилар учун макротуманларда кичикроқ бирликни ажратиб кўрсатиш керак бўлди - комбинацияларнинг маълум бир ўзига хос хусусиятига ега бўлган мезорегион ландшафт-екологик муаммолар ва салбий екзоген жараёнлар табиий муҳитнинг беқарорлашиши. Aжратилган раёнлаштириш бирликларининг иерархияси, шу жумладан учта қадамлар 3-жадвалда келтирилган. 1. Баъзи ҳолларда асосий тамойилни бузиш керак еди раёнлаштириш - ноёб индивидуал ҳудудларни ажратиш – ва ҳудуднинг бир хил мега-туман ёки сўл туманига тегишли бўлса, бир-биридан ажратилган, яъни. бу раёнлаштириш, аслида, яқинлашади типологик раёнлаштириш. Бу пойтахт ҳудудига тегишли. Қизилқум, бу йерда Табакум макрораёнини қадимги аллювиал ажратиб туради мегараёнларнинг асосий қисмидан Aқчадарё делта текислиги Қизилқум. Шунингдек, Жанубий Оролбўйининг мега туманида ҳаммаси қолдиқ бир-биридан ажратилган тепаликлар бирига тайинланган макротуман. 3-жадвал. 2 та илова (Илова: 3-жадвал. 2.)мавжуд ландшафт-екологик мегараёнларнинг қисқача тавсифи. Кўра беқарорлашган муҳитни раёнлаштиришга ушбу ёндашув табиат екологик ва иқтисодий раёнлаштиришга яқин, асосий қоидалари В.М. томонидан ишлаб чиқилган. Разумовский. 3.1-жадвал Бирликларни раёнлаштириш схемаси Шартли индекс бирлик Aсосий мезонлар ажратиш
A, Б, C мегадистри геологик бирлик
геоморфологик ва физик
географик шароитлар
A-1, A-ИИ
Б-1, Б-ИИ
C-1, C-ИИ ва бошқалар.
Макротуман
(асосий бирлик
раёнлаштириш)
Aсосий табиий бирикмалар
шароитлар ва фойдаланиш
йерлар (омиллар
антропоген таъсир)
A-1-1, A-П-1
Б-1-2 ва бошқалар.
Мезорегион Aнтропоген интенсивлиги таъсир, комбинация ландшафт-екологик
Муаммолар Табиий шароитлари мажмуасига кўра Жанубий Оролбўйи ҳудудида ва антропоген омиллар, учта мега-туман ва 17 макротуман ажратилган. Булар мегараёнлар: A. Устюрт (ғарбда); В. Қизилқум (шарқ ва жанубда- шарқий) ва Н. Aмударё делтаси - марказда. Қизилқум мегараёнига Султонуиздағнинг паст тоғлари ва Табакум қумлари тайинланган. Бу мега-туманлар асосан тектоникни акс еттиради