Геоэкология табиий муҳитни комплекс ўрганишнинг илмий йўналиши сифатида

1.3. Географик ахборотлар тизими асосида геоэкологик картасини тузишнинг илмий асослари
(Билганизча маълумот келтиринг. Асосан шу мавзу бўйича тузган карталар мауаллифлари ва карта фрагмантлари келтирилса яхши булар эди)
Геологик карталар Геологик карталар географик карталарга ўхшаб умумгеологиккарталарга ва геология соҳалари бўйича тузилган карталарга бўлиниб тасвирланади.Уларда маълум бир худуднинг геологик тузилиши тўғрисида, яъни геологикёши,петрографик таркиби, тоғ жинсларининг жойлашиши ва тузилиши тўғрисида маълумотберади. Асосан йирик масштабли бевосита далада яратилган карталар асосида тузилади


Географик карталарда ёзувларни жойлаштиришКарта мазмунини ўқий бошлаганда, авваламбор географикномларгаэътибор қаратилади. Турли географик объект номини картада тўғриёзилишиваёзувнинг жойлаштирилишига қараб, картанинг мазмунини тезроқтушунишмумкин. Ёзувларни тўғри жойлаштиришнинг асосий талаби, ҳарбирёзувтегишли географик объектни аниқ қўрсатиши лозим. Картада объектларни бир жойда тўпланиш хусусиятиёзувларнижойлаштиришга сабаб бўлади. Аҳоли пунктларини жойлашишиникўрсатганда,ёзувнинг бир жойда жамланганлигини кўриш мумкин, бундай ҳоллардатурлишакл ва ўлчамга эга шрифтлардан фойдаланилади. Барча аҳоли пунктларинингноми параллеллар бўйлаб, координата тўри тўғри бурчакли карталарда-горизонтал, яъни картанинг шимолий ва жанубий чеккаларига параллелжойлаштирилади. Номлар асосан ўнг томонда, объектга яқин (0,3—0,5мм)оралиқдаги бўш жойга ёзилади. Аҳоли пункти зич жойлашганда, унчакатта 144 бўлмаган майдонда доимо бундай имконият бўлмаслиги мумкин. Бундайҳолларда ёзувларни жойлаштиришда бироз эркинлик мавжуд, яъниёзувларниэгиброқ ва бошқача, аммо объектни аниқ кўрсатадиган қилиб ёзилади(69-расм).Расм 69. Аҳоли пунктларининг ёзувларини картада жойлаштиришЧизиқли тарқалган объектларнинг номи объект белГАТига параллелёкиунинг ўқи бўйлаб жойлаштирилади. Дарё тармоқларини кўрсатишнингўзигахос хусусиятлари бўлиб, бунда дарё ирмоғининг бурилишжойинингқияроқлигини равон ифодалаш лозим. Бундай номлар одатда қия шрифтбиланёзилади, бунда ҳар бир шрифтнинг қиялиги —йўналиштахминанқангақиялигини белгилайди (70-расм, а). Тўғри шрифтлар билан ёзилгандаҳарбирҳарфнинг учи қияроқчизилган объектга нисбатан перпендикулярбўлади(70-расм, б). Дарёнинг номи йўналишини ҳисобга олмай, чизиқлибелгинингисталган тарафида жойлаштирилади. Катта дарёлар учун турлиўлчамдагишрифтлардан фойдаланилади, бунда дарёнинг бошланишқисмиоқимйўналиши кескин ўзгарган жойи, йирик ирмоқларнинг қуйилишжойивадарёнинг қуйилиш жойи номини турли шрифт билан ёзилади; бунда юқориданоқиб тушувчи жилға ва ирмоқлар кичикроқ, дарёнинг қуйилишқисмигакелибшрифт катталаша боради (16-расм, в). Агар дарёнинг кенглигикартамасштабига кўра тасвирланса, дарё номини белгининг ўртасига ёзилади(18-расм, г). а в г 145 Расм 70. Карталарда дарёлар номини жойлаштиришМайдонли объект номини объект майдонининг шакли, катталиги, майдонбўйлаб чўзилганлигига кўра турли йўллар билан жойлаштирилади. 71-расмдадeнгиз ва кўллар номини ёзишдаги қатор намуналар кўрсатилган: Расм 71. Майдонли объектлар номини жойлаштириша) кўл контури ичида узунасига ёзилган; б) кўл контуридан ташқарида, унинг чўзиқ йўналишига параллелравишда;в) объект думалоқроқ кўринишда, кичкина бўлганда объектнингўнгёкиисталган штрихдан бўш тарафида; б а г б в 146 г) асосий ўқ чизиғи йўналиши мураккаб конфигурацияга эга майдоннингёзуви чизиқ ўқининг чўзилган томони бўйлаб, орасини очиқ ҳолда ёзилади. Карталарнинг асл нусхасини тузиш жараёнида, ёзувларни жойлаштиришдатурли кетма-кетликлардан фойдаланиш мумкин. Картанинг тайёрланаётган асл нусхасига объект жойлашганжойнитуширилаётганда унинг номини кетма-кет ёзиб кетишмумкин, лекинбундакарта мазмунига мос бошқа элементларни ёзув билан тўсиб қўйишмумкин. Шусабабдан, жой номларини картининг асл нусхасида ҳам мазмунига хосбарчаэлементларни жойлаштириб бўлгач, нисбатан очиқроқ, бўшроқ жойгаёзишмақсадга мувофиқ. Бунда картанинг асл нусхасида энг муҳимгеографикномларнинг жойлашган ўрни аниқланиб, уни биринчи планда йирикроқшрифтбилан, ундан кейин иккинчи даражали аҳамиятга эга бўлган номларнижой-лаштирилади. Картада объект номини жойлаштириш тартиби ва кетма-кетлигиҳар бир конкрет карта учун умумий графика нагрузка (вазифаси)га боғлиқваасл нусхасини тузиш технологияларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади.


Географик карталарда ёзувларни жойлаштиришКарта мазмунини ўқий бошлаганда, авваламбор географикномларгаэътибор қаратилади. Турли географик объект номини картада тўғриёзилишиваёзувнинг жойлаштирилишига қараб, картанинг мазмунини тезроқтушунишмумкин. Ёзувларни тўғри жойлаштиришнинг асосий талаби, ҳарбирёзувтегишли географик объектни аниқ қўрсатиши лозим. Картада объектларни бир жойда тўпланиш хусусиятиёзувларнижойлаштиришга сабаб бўлади. Аҳоли пунктларини жойлашишиникўрсатганда,ёзувнинг бир жойда жамланганлигини кўриш мумкин, бундай ҳоллардатурлишакл ва ўлчамга эга шрифтлардан фойдаланилади. Барча аҳоли пунктларинингноми параллеллар бўйлаб, координата тўри тўғри бурчакли карталарда-горизонтал, яъни картанинг шимолий ва жанубий чеккаларига параллелжойлаштирилади. Номлар асосан ўнг томонда, объектга яқин (0,3—0,5мм)оралиқдаги бўш жойга ёзилади. Аҳоли пункти зич жойлашганда, унчакатта 144 бўлмаган майдонда доимо бундай имконият бўлмаслиги мумкин. Бундайҳолларда ёзувларни жойлаштиришда бироз эркинлик мавжуд, яъниёзувларниэгиброқ ва бошқача, аммо объектни аниқ кўрсатадиган қилиб ёзилади(69-расм).Расм 69. Аҳоли пунктларининг ёзувларини картада жойлаштиришЧизиқли тарқалган объектларнинг номи объект белГАТига параллелёкиунинг ўқи бўйлаб жойлаштирилади. Дарё тармоқларини кўрсатишнингўзигахос хусусиятлари бўлиб, бунда дарё ирмоғининг бурилишжойинингқияроқлигини равон ифодалаш лозим. Бундай номлар одатда қия шрифтбиланёзилади, бунда ҳар бир шрифтнинг қиялиги —йўналиштахминанқангақиялигини белгилайди (70-расм, а). Тўғри шрифтлар билан ёзилгандаҳарбирҳарфнинг учи қияроқчизилган объектга нисбатан перпендикулярбўлади(70-расм, б). Дарёнинг номи йўналишини ҳисобга олмай, чизиқлибелгинингисталган тарафида жойлаштирилади. Катта дарёлар учун турлиўлчамдагишрифтлардан фойдаланилади, бунда дарёнинг бошланишқисмиоқимйўналиши кескин ўзгарган жойи, йирик ирмоқларнинг қуйилишжойивадарёнинг қуйилиш жойи номини турли шрифт билан ёзилади; бунда юқориданоқиб тушувчи жилға ва ирмоқлар кичикроқ, дарёнинг қуйилишқисмигакелибшрифт катталаша боради (16-расм, в). Агар дарёнинг кенглигикартамасштабига кўра тасвирланса, дарё номини белгининг ўртасига ёзилади(18-расм, г). а в г 145 Расм 70. Карталарда дарёлар номини жойлаштиришМайдонли объект номини объект майдонининг шакли, катталиги, майдонбўйлаб чўзилганлигига кўра турли йўллар билан жойлаштирилади. 71-расмдадeнгиз ва кўллар номини ёзишдаги қатор намуналар кўрсатилган: Расм 71. Майдонли объектлар номини жойлаштириша) кўл контури ичида узунасига ёзилган; б) кўл контуридан ташқарида, унинг чўзиқ йўналишига параллелравишда;в) объект думалоқроқ кўринишда, кичкина бўлганда объектнингўнгёкиисталган штрихдан бўш тарафида; б а г б в 146 г) асосий ўқ чизиғи йўналиши мураккаб конфигурацияга эга майдоннингёзуви чизиқ ўқининг чўзилган томони бўйлаб, орасини очиқ ҳолда ёзилади. Карталарнинг асл нусхасини тузиш жараёнида, ёзувларни жойлаштиришдатурли кетма-кетликлардан фойдаланиш мумкин. Картанинг тайёрланаётган асл нусхасига объект жойлашганжойнитуширилаётганда унинг номини кетма-кет ёзиб кетишмумкин, лекинбундакарта мазмунига мос бошқа элементларни ёзув билан тўсиб қўйишмумкин. Шусабабдан, жой номларини картининг асл нусхасида ҳам мазмунига хосбарчаэлементларни жойлаштириб бўлгач, нисбатан очиқроқ, бўшроқ жойгаёзишмақсадга мувофиқ. Бунда картанинг асл нусхасида энг муҳимгеографикномларнинг жойлашган ўрни аниқланиб, уни биринчи планда йирикроқшрифтбилан, ундан кейин иккинчи даражали аҳамиятга эга бўлган номларнижой-лаштирилади. Картада объект номини жойлаштириш тартиби ва кетма-кетлигиҳар бир конкрет карта учун умумий графика нагрузка (вазифаси)га боғлиқваасл нусхасини тузиш технологияларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади.
Географик карталарни таснифлашда уларда тасвирланган ҳудуднинг майдони, картанинг масштаби, мазмуни, мақсади, математик асоси, даври, нашр қилинган жойи, йили, тили ва бошқа хусусиятлари асос қилиб олиниши мумкин. Лекин кўрсатилган белгилардан географик карталарнинг мазмуни ва характерини белгиловчи дастлабки тўртта белги анча муҳимдир. Ҳар қандай илмий тасниф қатор мантиқий талабларни қониқтириши керак. Биринчидан умумий тушунчадан хусусий тушунчага ўтишда (кенг тушунчани анча тор тушунчаларга бўлиб юборишда даражама-даража бориш) кетма-кетлик бўлиши шарт. Иккинчидан таснифнинг ҳар бир поғонасида бўлишнинг маълум аниқ белгисини қўллаш керак. Учинчидан кенг тушунчани анча тор тушунчаларга бўлган пайтда уларнинг умумий йиғиндиси кенг тушунча ҳажмига мос келиши керак. Таснифнинг ҳар бир поғонасида ажратилган гуруҳлар ўзаро бирбиридан аниқ фарқланиши керак. Лекин тасниф қанча майдаланса, амалда бу талабни амалга ошириш шунча қийинлашиб боради. Ҳамма турдаги картографик асарларни тўпловчи ва уларни сақловчи муассасалар дастлаб уларни шаклига (форматига, бичимига) кўра гуруҳларга ажратади, бунда географик карталар, атласлар, рельеф карталари ва глобуслар алоҳида таснифланади. Картографияни ривожланиши билан географик карталарни тасниф қилиш ҳам ўзгариб такомиллашиб боради. Карталарни масштаби ва майдонига кўра таснифлаш Географик (умумгеографик) карталар масштабининг йирик ёки майдалигига қараб қуйидаги учта гуруҳга бўлинади: йирик масштабли, топографик (масштаби 1:100 000 ва ундан йирик); ўрта масштабли, обзор топографик (масштаби 1:200 000 дан 1:1 000 000 гача); майда масштабли, обзор (умумгеографик) (масштаби 1:1 000 000 дан майда); Масштаби 1:100 000 ва ундан йирик бўлган умумгеографик карталар топографик карталар дейилади. Бу карталарда ҳудуд топографик жиҳатдан аниқ ва мукаммал тасвирланади. Шунинг учун ҳам топографик карталар ҳудудни аниқ ва мукаммал ўрганиш ҳамда текшириш, турли иншоотлар қуриш, шунингдек, аниқ ўлчаш ва ҳисоблаш ишларида, жойда ориентирлашда кенг қўлланилади. Масштаби 1:200 000 дан 1:1 000 000 гача бўлган умумгеографик карталар обзор топографик карталар деб аталади. Бу карталарда ҳудуд топографик карталарга қараганда бирмунча умумлаштириб тасвирланади. Улардан иқтисодиѐтни ривожлантириш режаларини ва лойиҳаларини тузишда, йирик қурилиш иншоотларининг жойларини белгилашда, ҳудудни дастлабки ўрганишда кенг фойдаланилади. Обзор топографик карталар ҳудудни географик жиҳатдан ўрганиш, географик районлаштириш, шу карта масштабида турли хил мавзули ва махсус карталар ҳамда майда масштабли обзор карталар ва атласлар тузишда асос сифатида, ҳарбий ишларда, чунончи, турли оператив-тактик масалаларни ҳал қилишда қўлланилади. Масштаби 1:1 000 000 дан майда бўлган умумгеографик карталар обзор карталар дейилади. Бу карталарда ҳудуд топографик жиҳатдан анча умумлаштириб тасвирланади. Шунинг учун ҳам улар ҳудуд тўғрисидаги умумий маълумотларнигина бера олади. Карталар уларда тасвирланган ҳудуд майдонига кўра дунѐ, ярим шарлар, материклар (қитъалар), океанлар, денгизлар, алоҳида давлатлар карталари ва бошқа карталарга бўлинади. Табиий географик, иқтисодий географик ва маъмурий-ҳудудий принсипларга кўра ҳар бир давлат ѐки материк карталарини яна гуруҳларга ажратиш мумкин. Масалан, материкларнинг табиий географик районлари картаси, алоҳида давлатларнинг табиий-географик районлари картаси бунга мисол бўла олади. Карталарни мавзуси бўйича таснифлаш; Карталар мавзуси (мазмуни) бўйича дастлаб қуйидаги икки йирик гуруҳга, яъни умумгеографик ва мавзули карталарга бўлинади. Умумгеографик картада географик ландшафтнинг ташқи кўриниши тасвирланади. Унинг географик мазмуни ландшафтнинг асосий элементлари рельеф, гидрография объектлари, тупроқ, ўсимлик ва грунт кўрсаткичларидан иборат бўлиб, бу элементлар картага бир хил аниқликда ва мукаммалликда туширилади. Мавзули картада географик ландшафтнинг айрим элементлари бошқа элементларга нисбатан аниқ ва мукаммал тасвирланади. Масалан, рельеф картасида асосий элемент рельеф бўлиб, у аҳоли пунктлари, йўллар ва бошқаларга караганда анча мукаммал кўрсатилади. Картада бирон табиий ѐки ижтимоий ҳодиса тасвирланса у мавзули карта дейилади. Бундай карталарга тарих карталари, геологик, иқлим, тупроқ карталари ва бошқа карталарни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Мавзули карталар дастлаб иккита катта синфга, синфлар ўз навбатида турларга, турлар эса хилларга бўлинади. Масалан, мавзули карталар энг аввало иккита катта синфга, яъни табиий (табиий-географик) ҳодисалар карталари синфига ва ижтимоий (ижтимоий-иқтисодий) ҳодисалар карталари синфига бўлинади. Мазкур таснифни қуйидаги схемада яққол тасаввур этиш мумкин: Умумгеографик карталар Топографик, обзор-топографик, обзор. Мавзули карталар: Табиий ҳодисалар карталари умумий табиий-географик, геологик, геофизик, геохимик, геоморфологик, метеорологик ва иқлим, океанологик (океан ва денгиз сувлари), гидрологик (қуруқлик усти сувлари), тупроқ, геоботаник, зоогеографик ва бошқа шу каби табиий-географик объект ѐки ҳодисаларни тасвирлайдиган карталар. Ижтимоий ҳодисалар карталари Аҳоли, иқтисодий (халқ хўжалиги), социал-инфраструктура, сиѐсий-маъмурий, тарихий ва бошқа шу каби ижтимоий-иқтисодий объект ѐки ҳодисалар тасвирланган карталар. Сўнгра юқоридаги турлар хилларга бўлинади, масалан, геологик карталар қуйидаги хилларга бўлинади Стратиграфик, тектоник, литологик, тўртламчи давр ѐтқизиқлари, гидрогеологик, геохимик, фойдали қазилмалар,сейсмик, вулканизм ва бошқалар. Социал-инфраструктура карталари қуйидаги хилларга бўлинади: таълим, фан, маданият, соғлиқни сақлаш ва спорт, туризм, маиший ва коммунал хизмат кўрсатиш ва бошқалар. 1.6 Карталарн
Ҳозирги вақтда энг муҳим, фаол ва кенг информацион компьютер технологиясини халқ хўжалигининг барча соҳаларида жорий этиш, шу жумладан, география, геоэкология, экология ва бошқа соҳаларда компьютер технологиясини йиғма техник восита сифатида қўллаш, мантиққа мувофиқ ҳолда жамланган ахборотлар базаси ва банкларини яратиш, географик карталарнинг электрон нусхаларига бўлган эҳтиёжни географик ахборотлар тизими (ГАТ) орқали бартараф этиш бугунги кун давр талабидир. ГАТда замонавий компьютер дастурлари орқали маълумотларни таҳлил қилиш, таққослаш ва карталар яратиш жараёнини тезлаштириш ҳамда ишнинг сифатини ошишига эришиш мумкин. У турли ахборотни рақамланган шаклда бериб, керакли маълумотларни йиғиш, ўрганиш ҳамда таҳлил қилиш имкониятларини ўзида мужассамлаштира оладиган имкониятларга эгадир. Ҳозирги кунда MapInfo, AutoCAD, ArcGIS каби дастурлардан кенг кўламда фойдаланиш, тўпланган маълумотлардан ушбу дастурлар орқали сифатли ҳамда замонавий электрон карталар яратишимиз мумкин бўлади. Барчамизга маълумки, геосистемалар экологик ҳолатига энг катта бевосита ва билвосита таъсир инсон томонидан кўрсатилади. Инсон ўзининг хўжалик фаолияти давомида табиий ресурслардан фойдаланар экан, географик компонентларнинг ташқи ва ички алоқадорликлари, Ўзбекистон География жамияти ахбороти 51-жилд, 2017 йил 4 зонал ва баландлик йўналишдаги доимий боғлиқликлари, ландшафт тизимларидаги модда ва энергия алмашиниш баланси, ҳар қайси турдаги агроландшафтларнинг биологик унумдорлиги тўғрисидаги маълумотларга эга бўлиши мақсадга мувофиқдир. Чунки табиатдан фойдаланиш жараёнида инсон томонидан йўл қўйилган ҳар қандай хато антропоген ва табиий ландшафт комплексларига салбий таъсир кўрсатиб, улардаги тарихий шаклланган экологик мувозанатни бузилишига олиб келади ва экологик вазиятни кескинлаштиради. Бундай жараён макон ва замонда динамик ривожланиб нафақат барча турдаги геосистемаларнинг соғлом ҳолатига, балки инсон саломатлигига ҳам жиддий зарар етказади. ГАТ ёрдамида қуруқликдаги, атмосферадаги, сув ҳавзаларидаги турли ифлосланишларни замон ва макондаги манбаларини тарқалишини ва таъсирини моделлаштириш мумкин. Географик ахборот тизимлари орқали ландшафт карталарини яратиш жараёни ўрганилаётган ҳудуд ҳақида ахборотлар базасини яратишдан бошланиб, тўпланган бирламчи маълумотларнинг асоси сифатида Ўрта Зарафшон воҳасининг аввал яратилган қоғоз карталарини компьютерга киритиб фойдаланиш мумкин. ГАТга асосланган картографик ахборотлар тўплами яхлит, яъни алоҳида карта варақларига, ҳудудларга бўлинмаган ҳамда маълум бир масштабга ёки картографик проекцияга боғланмаган ҳолда бўлиши мумкин. Бундай ахборотлар тўплами асосида, электрон ёки қаттиқ нусҳа кўринишида, исталган территорияга, ихтиёрий масштабда, зарур тафсилотда, керакли шартли белгиларни ифода этган ҳолда карталар яратилади. Тадқиқотчи истаган вақтда ахборотлар тизимини бошқа янги ахборотлар билан тўлдирилиши, янгилик киритиши, ўзгартириши ва мавжуд хатоликлар тўғриланиши мумкин. ГАТ ҳудуд тўғрисида тўпланган географик маълумотларни мавзули карталарни қатламлар тўплами кўринишида сақлайди. Бу карталар бир-бири билан географик жойлашув асосида бирлаштирилган ҳамда боғланган бўлади. Қайсиким, ушбу қатламларнинг ҳар бирини мавзули карталар деб ҳисоблаш мумкин ва улар зарурий маълумотлар билан изоҳланган бўлади. Биз ушбу воқеа-ҳодисалар тасвирланган карталарни ҳар бир қаватини алоҳида ёки бир неча қатмақат ҳолдаги карта сифатида фойдаланишимиз мумкин бўлади. Ҳозирги кунда географик ахборот тизимлари ёрдамида ландшафт карталарини тузиш, дала тадқиқотларини олиб бориш ва ишлаб чиқаришда Arc/Gis, MapInfo, ArcView, Win Gis, PHOTOMOD, Geo Draw, Geo Graph, Adobe Illustrator, CorelDraw ва бошқа графикли дастурлар кенг қўлланилмоқда. ГИС дастурларида ландшафт тадқиқотларини олиб бориш ишлари бир нечта босқичда амалга оширилади (1-расм). Биринчи босқичда карталар, космик суратлар ГИС асосига киритилади. Бунинг учун ландшафт тадқиқотлари асосида тўпланган маълумотлар, табиий ва ландшафт карталари, космик суратлар ва статистик маълумотлар компьютер хотирасига жойлаштирилади. 1-расм. ГИС асосида ландшафт тадқиқотларини олиб боришнинг технологик жараёни Векторлаш учун растрли материалларда фазовий координаталар тизими танланади. Бу жараён автоматик ёки қўлда амалга оширилиши мумкин. Автоматик тарзда бажариш учун дастлаб иккита таянч нуқта танланади. Қолган барча таянч ва назорат нуқталари автоматик ҳолда жойлаштириб чиқилади. Шундан сўнг, ҳудуднинг космик суратлари бир-бирига уланади. Суратлар улангач, улар рақамли кўринишга келтирилади. Векторлаш жараёнида эса растрли материаллардаги объектлар рақамланади. Бунинг учун картани тузиш дастури ишлаб чиқилган, шунингдек, илмий-адабиётли маълумотлар таҳлил қилинган бўлиши керак. Рақамли карталар бир нечта мавзули қатламлардан иборат бўлиши Адабиётли маълумотлар Аэрокосмик суратлар Карталар Эксперт тизимлар Маълумот-лар банки Нашр қилиш Дала тадқиқот ишлари Векторлаш Расмлар, слайдлар Майдонларда кузатиш ишлари Расмга олиш Профиллар Сканерлар Статистик маълумотларни компьютерга киритиш Карталар дастурини ишлаб чиқиш Дала тадқиқотлари дастурини тузиш
Фойдаланилган адабиётлар:

1. 
   Рафиқов А.А., Тетюхин Г.Ф. Снижение уровня Аральского моря и изменение природных условий Низовьев Амударьи.– Т.:
   
2. 
   "Фан", 1981.– 200 с. 4. Рафиқов А.А. Геоэкологик муаммолар.- Т., 1979
   
3. 
   . Рафиқов А.А. Геоэкология асослари. –Т.: ЎзМУ нашриѐти, 2000. – 68 б.
   
4. 
   Қирғизистон Республикасида табиатни муҳофаза қилишнинг 2010 ҳамда 2025 йилларгача мўлжалланган давлат дастури, 2004, 2017 йй.
   
5. 
   . Чигаркин А.В. Геоэкология и охрана природы Казахстана. – Алматы, "Казак университети", 2003. – 338 б.;
   
6. 
   . Голубев Г.Н. Геоэкология. – М.: "Геос", 1999. – 338 с.
   
7. 
   . Долимов Т.Н., Троицкий В.И. Эволюцион геология. – Т.: ЎзМУ нашриѐти, 2005. – 512 б. 1
   
8. 
   . Нигматов А.Н., Реймов П.Р., Абдуреймов С.Ж. Геоэкологический мониторинг и оценка дельтовых равнин.- Т.: "Turon iqbol", 2006. – 128 с.
   
9. 
   Нигматов А.Н. Табиий география ва геоэкология назарияси.- Т.: ―Наврўз‖,2018- 220-б.
   
10. 
    Нигматов А.Н. Геоэкология ва унинг асосий муаммолари // ЎзМУ ахборотномаси, 3-сон. – Т., 2004. 21–26-б