Geoekologiyа fanidan O’quv-uslubiy majmua

Ekologik muvozanat ma’lum chegaralangan hudud (landshaft) da tirik va notirik tabiat o’rtasidagi tenglik, to’g’ri munosabat, bir-birlarini taqozo qilishi, ma’lum daarajadagi o’lchamlari (kirim-chiqim, biomassa va boshq) bilan tavsiflanadigan xususiyatlari, tirik organizmlarning o’zaro munosabatlaridan iborat.
Ekologik muvozanat tabiiy va antropogen omillar ta’sirida buzilishi mumkin. Buzilish natijasida avvalo o’simlik guruxlarini tarkibi va strukturasi zararlanadi. Ta’sir qisqa muddatli va barqaror bo’lishi mumkin. Qisqa muldatli ta’sir makonda vaqti-vaqti bilan sodir bo’ladi. Barqaror ta’sir natijasida ekotizim (geotizim) favqulodda, ba’zan bir tekis o’zgarishga uchraydi (bu hol ta’sir xarakteriga bog’liq).
Ekologik vaziyatni baholash mezonlarini ishlab chiqish. Ekologik vaziyatni baholash (yoki tasniflash) mezonlarini ishlab chiqish ancha murakkab masala. Bu borada ma’lum omilllar va mezonlarni xisobga olish to’g’ri keladi. Mutaxassislar tomonidan turli mezonlar taklif qilingan, lekin bu borada yakdil fikrga kelishilgani yo’q. Birinchi marta nashr etilgan «O’zbekiston ekologik xaritasi», (masshtabi 1:1 mln 1991 y. )da mezonlar shkalasi berilgan. O’zbekiston tabiatini muxofaza qilish davlat qo’mitasi xizmatchilari (V.L.Savello, 1998) ekologik vaziyatlarni baholash uchun 18 indikatordan iborat mezonlar shkalasini ishlab chiqishdi. G.A.Tolkacheva va boshq (1998) bu borada atmosfera xavosini, G.A.Tinina va b. (1998) suv sifatini baholashning yangi mezonlarini taklif qilishgan. R.M.Razaqov (2000) respublika hududining ekologik jiqatdan rayonlashtirish uchun 20 ta mezondan iborat shkalani zarurligini uqtirdi. Sh.T.Iskandarova (2000) er usti suvlarini gigenik jihatdan baholash uslubiyotini ishlab chiqdi va uni ekologik vaziyatlarni baholashda qo’llanilishini ta’kidladi. O’zbekistonda mavjud ekologik vaziyatlarni ob’ektiv baholash uchun ko’plab takliflar ishlab chiqilgan, lekin ulardan amaliy foydalanish murakkab, avvalo ko’plab miqdoriy va sifatiy ma’lumotlar zarur bo’ladi, ulardan foydalanish uchun ko’p ma’lumotlarni qayta ishlash kerak.
Shularni e’tiborga olib xozirgi vaqtda yangi mezonlar shkalasi taklif qilingan (Rafiqov,1999). U soddaligi va ko’plab mayda ko’rsatkichlardan holisligi bilan ajralib turadi (5-jadval).
5-jadval.