Геодезиядан 1-практикум

3.6. Карта ва планларда рельефни тасвирлаш
Рельефни план, карталарда тасвирлаш муҳим рол ўйнайди чунки, у кўп жиҳатдан карта ва планлар мазмуни бўйича барча қолган элементларнинг тавсифини аниқлайди. Бундан ташқари, рельеф сув режими, ўсимликларни тарқалиши (жойлашиши) ва жойдаги кўп объектларнинг фазоли жойлашишига таъсир қилади. Рельефни етарли аниқликда тасвирламасдан ва уни план, карталарда муфассал ўрганмасдан, ландшафтнинг алоҳида элементлари орасидаги боғланишни ўрганиш, шунингдек табиий ресурслардан самарали фойдаланиш мумкин эмас. Рельефни съёмка қилишда унинг алоҳида, энг характерли шаклларини ажратиш лозим, улар қуйидагилар ҳисобланади: тоғ, тизматоғ, эгарсимон жой (бел), чуқурлик, сой (8 - шакл).
Топографик карта ва планларда ушбу шакллар горизонталлар ёрдамида кўрсатилади. Горизонталлар деб баландлиги бир хил нуқталарни туташтирувчи эгри чизиқларга айтилади. Горизонталлар бир - биридан қабул қилинган сатҳий сиртдан, рельеф кесими баландлиги деб номланадиган берилган вертикал оралиқда бўлади.
Қабул қилинган шаклларнинг яққол ифодаланишига бергштрихлар – жой нишабликни кўрсатувчи штрихлар, ҳамда горизонталлар баландлиги ва рельефни характерли нуқталарининг ёзувлари ёрдамида эришиш мумкин. Рельефни горизонталлар ёрдамида ифодалаб бўлмайдиган жойлардаги кескин паст - баландликлари (чўққилар, қояли қирғоқлар, жарликлар ва бошқ.) чизиқларнинг асосий структурасини тасвирланадиган ва горизонталлар билан биргаликда ушбу жойлар баландликларини ўзгариши тўғрисида маълумотга эга бўлишига имкон берувчи махсус шартли белгилар орқали кўрсатилади.



8 – шакл. Рельефнинг асосий шаклларини горизонталлар ёрдамида тасвирлаш


Горизонталлар рельефнинг алоҳида шакллари ва элементларининг планли кўринишини математик аниқ ифодаланишига имкон беради; улар орқали нишабликни, қиялик бурчагини ва пасайишлар йўналишини аниқлаш мумкин. Ушбу масалалар рельефни горизонталлар ёрдамида тасвирлаш усулига таалуқли хоссалар мажмуалари асосида ечилади.