Geodeziya laboratoriya

GEOINFORMATSION SISTEMALAR (GIS) TO‘G‘RISIDA TUSHUNCHA

Zamonaviy yuqori unumli kompyuterlarning paydo bo‘lishi, ularning juda katta miqdordagi informatsiyani qayta ishlash, saqlash va berish imkoniyati insonning xo‘jalik boshqarish faoliyatida yangi yo‘nalishning va yangi geoinformatika fanining paydo bo‘lishiga olib keldi.

4 0

Oldiniga «geoinfarmatsion sistemalar» tushunchasi «geografik informatsion sistemalari» deb tushunildi, chunki u geografik fanlar zamonida paydo bo‘lgan edi. Hozir uni qo‘llash sohasi geografiya doirasidan chiqib ketdi va «geo» qo‘shimchasi esa informatsion faqat Yer va undagi inson faoliyati bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, geoinformatsiya sistemasi deyilganda ko‘pincha insonni fazoda va vaqt davomida o‘rab olgan voqealar to‘g‘risidagi informatsiyaning ko‘p turlarini yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va ko‘rinishini ta’minlovchi tabiat va jamiyatning hududiy o‘zaro hamkorligi to‘g‘risidagi bilimlarning kompyuterli ombori tushu-

niladi.

Ularga, jumladan geografiya, informatika, geodeziya, kartog- rafiya, yerni hisobga olish, boshqarish, huquq, ekologiya va boshqa fanlar sohalaridan informatsiyalar kiradi.

GIS hududiy qamrab olishi bo‘yicha umummilliy va regional, foydalanish maqsadlariga ko‘ra ko‘p maqsadli, maxsuslashtirilgan, informatsion, ma’lumotli, rejalashtirish, boshqarish ehtiyojlari va

h. k., mavzu bo‘yicha suv resurslari, yerdan foydalanish, o‘rmon- lardan foydalanish, turmush va boshqalarga bo‘linadi.

GIS uchun informatsiya manbayi geografik va topografik xarita va rejalar, aerokosmik materiallar, me’yoriy va normativ hujjat- lar bo‘ladi.

Zamonaviy GIS asosan raqamli bo‘lib, maxsus ta’minlash das- turi va ma’lumotlar bazasi deyiladigan qismlardan barpo etiladi. Raqamli xarita ma’lumotlar bazasiga informatsiyaning ikki varianti — obyektning o‘rnini aniqlaydigan fazoviy va obyektning xossalarini ifodalaydigan semantik (atributiv) informatsiyalar

kiradi.

GISda turli-tuman fazoviy informatsiya har xil masalalarni yechishda javob beradigan ayrim qatlamlar ko‘rinishida tashkil etiladi. Har bir qatlam faqat bir yoki bir necha mavzuga taalluqli informatsiyani saqlaydi. Masalan, shahar hududini rivojlantirish masalalarini yechish uchun ayrim qatlamlar to‘plamiga yer egaliklari va ko‘chmas mulk, transport, ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, muhandislik tarmoqlari, relyef toporejalar, geodezik tarmoqlar va shahar xo‘jaligining boshqa obyektlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni kiritish mumkin.

Xarita va rejalarni kompyuterda ko‘rsatish uchun to‘g‘ri burchakli koordinatalar qo‘llaniladi, bunda har bir nuqta bir juft x, y koordinatalar bilan ifodalanadi. Koordinata sistemasidan

4 1

foydalanib nuqtalarni, chiziqlarni va poligonlarni koordinatalar ro‘yxati ko‘rinishida ko‘rsatish mumkin. Bunda Yer sirtini tekislikda ko‘rsatish uchun har xil kartografik proyeksiyalar, masalan, Gauss-Kryuger proyeksiyasi qo‘llanilishi mumkin. Kompyuterga xarita va rejalardan ma’lumot raqamlash yo‘li bilan kiritiladi. Raqamlash obyektning har bir xarakterli nuqtasini raqam bilan ko‘rsatish yoki xarita varag‘ining hammasini elektronli skanerlash yo‘li bilan bajarilishi, obyektlarning izohlash tavsiflari kompyuter klaviaturasidan kiritilishi mumkin. Raqamli ko‘ri- nishida yozilgan aero va kosmik syomkalar, elektron geodezik asboblarda bajarilgan syomkalar natijalari kompyuterning ma’lumotlar bazasiga qog‘ozli stadiyadan qutilib kiritilishi va qayta ishlanib, joyning raqamli yoki qog‘ozli eltuvchidagi xaritasi, rejasi, profili tuzilishi va ularda muhandislik yoki boshqa masalalarni yechish mumkin.

7.