Geodeziya laboratoriya

bob. QURILISHDÀ GEODEZIYÀ

1. QURILISHDA GEODEZIYA ISHLARI

Qurilish maydonida geodeziya muhandisi zimmasiga turli ishlarni bajarish yuklatilgan.

1. 
   Rejalash ishlarini olib borishda doimo geodeziyaning tayanch belgilariga asoslanadi. Nivelirlash belgilarini Davlat ni- velirlash tarmoqlariga bog‘lanadi. Qurilish territoriyasini nivelir- lashda joyning rejasini tuzadi va qurilish to‘rini rejalaydi.
   
2. 
   Bino va inshoot o‘qlarining mahalliy qurilish to‘rlariga bog‘- laydi.
   
3. 
   Tiklikni tekislash loyihasini mahalliy joylardagi belgiga ko‘chiradi.
   
4. 
   Qurilish va montaj ishlarini olib borishda navbati bilan ariqlarni rejalash va kavlash, poydevorga qator ustunlarni o‘rna- tilishini tekshirib boradi. Ichki devorning pastki qismini yog‘och- taxta bilan qoplanadi. Balandlik belgini ariq tubiga, poydevor- larga va binolarning yuqori qismiga uzatiladi.
   
5. 
   Qurilish hajmi hisoblanadi va qurilish ishlarini olib borila- yotgan paytda inshootning cho‘kishi va deformatsiyasini kuzatib boriladi. Qurilish mahalliy joylardagi maydonlarning rejasini tuzishdan boshlanadi. Ana shu rejada kompleks binolar va in- shootlarning joylanishi e’tiborga olinadi. Yirik masshtablardagi rejalarga ko‘llar, o‘rmonzorlarning chegarasi, ekinzorlar, botqoqlik joylarning konturlarini punktir chiziqlar bilan belgilab qo‘yiladi. Katta bo‘lmagan maydonlarda o‘lchash ishlari po‘lat lenta, ru- letkalar, teodolit, nivelir yoki teodolit-taxeometr asboblari yor- damida bajariladi. Teodolit yordamida mahalliy joylarning kon- turlarini tasvirlanishi 167- rasmda ko‘rsatilgan ABb chiziq yoki
   

mahalliy joylardagi qo‘zg‘olmas nuqtalardir. Ko‘lning holatini aniqlashda b₁, b₂, b₃ nuqtalarga ko‘rinadigan qilib reykani

qo‘yiladi. B nuqtaga teodolitni o‘rnatib, g , g , g burchaklar

1 2 3

o‘lchanadi. Po‘lat lenta yordamida Bb₁, Bb₂, Bb₃ masofalar o‘lchanadi. Belgilangan masshtab bo‘yicha b₁, b₂ va b₃ nuqtalarni bir-birlari bilan tutashtirilsa ko‘lning konturi hosil bo‘lib, rejaga

tushirish mumkin. O‘tib bo‘lmas masofadagi daraxtni rejaga tushirishdagi a va ě burchaklarni teodolit yordamida AB tomon

2 6 6

153. 
     rasm. Teodolit yordamida joy konturlarini tasvirlash.
     

masofalarini o‘lchash yo‘li bilan topiladi va rejaga tushiriladi. Uchastkaning topografik rejasi tayyor bo‘lgandan so‘ng rejada kelajak bino va inshootning o‘qi belgilab chiqiladi. Binolarning o‘qiga asoslanib qurilish to‘riga nuqta belgilarini olib o‘tiladi. Qurilish to‘rining u yoki bu uchastkadagi chiziqlardan biriga kommunikatsiya o‘qining belgisini bog‘lab boriladi. Qurilish maydonidagi ishlar qurilish to‘rini rejalashdan boshlanadi. Bunday ishlar qurilish kompleksning qad ko‘tarilishidagi rejali tayanch nuqtalariga asoslanadi. To‘g‘ri burchakli yoki kvadrat to‘rlarining biron uchiga vaqtincha belgi qilib, belgi raqamini bog‘lab qo‘yiladi. Bu belgilar avvalgi geodeziya tarmoqlariga asoslanadi. Kvadrat to‘ri qachon tayyor bo‘lsa, qad ko‘tarayotgan binoning konturini mahalliy joyda ko‘rsatish murakkab emas yoki qad ko‘tarayotgan bino rejada to‘g‘ri burchakli qilib ko‘rsatilgan bo‘ladi. To‘g‘ri chiziqli uchastkada rejasi 5A, 6A, 12B, 13B larni ko‘rib chiqa- miz (168- rasm). Bunda koordinatalarning ikkita burchak uchida bino holati ko‘rsatilgan: ko‘rsatilgan nuqtadan koordinata chizig‘igacha bo‘lgan birinchi masofa (4- nuqtadan) 3A to‘rigacha 30 m, 13B chizig‘igacha 10 m. Kvadrat to‘rining uchi 5A (13B 1- nuqtaga) teodolit o‘rnatiladi va 13B bo‘yicha (2- nuqtaga) vizir nuri yo‘naltiriladi. Ana shu chiziq bo‘ylab 30 metr masofa o‘lchanadi va 3 ta nuqta belgilanadi. Teodolitni 3 ta nuqtaga

2 6 7

153. 
     rasm. Qad ko‘tarayotgan bino konturini tayyor to‘rga tushirish sxemasi.
     

olib o‘tiladi. 1—3 chiziq bo‘ylab yo‘nalish olinadi va 14B yo‘nalish bo‘ylab to‘g‘ri burchakni o‘lchab qo‘yiladi. Ana shu yo‘nalish bo‘yicha 10 metr masofa o‘lchab qo‘- yilsa, 4- nuqta holati topila- di. Ana shu yo‘nalish bo‘yi- cha yana 20 metr masofa o‘lchansa, 5- nuqta topiladi va hokazo. Bajarilgan chiz- malarni qog‘ozda aniq tek- shirish uchun 4- nuqtadan 14B koordinata chizig‘iga- cha bo‘lgan masofa o‘lcha- nadi (bu esa 90 metrgacha bo‘lishi mumkin). To‘g‘ri

burchakli binoning diagonali o‘lchanadi. Burchaklar bir-birlari bilan to‘g‘ri kelishi lozim. Mahalliy joylardagi binoning bitta nuqta holatini topish kifoya, qolgan masofalarni, burchaklarning ba’zibir xarakterli nuqtalarining qayerda ekanligini o‘lchash usuli bilan topiladi.

153. 
     rasm. Qizil chiziqni belgilash sxemasi.
     

2 6 8

So‘ngra mahalliy joylarga to‘rtta qoziq qoqiladi. Qad ko‘tara- yotgan binoning o‘qi bilan belgilangan nuqtaning kesishgan joyida, o‘q ko‘rsatilgani keltirilgan (169- rasm). Bino poydevorini ko‘ta- rish uchun tuproqni ariqdan qazib chiqarib tashlashga ruxsatno- ma olinadi. Agarda birdaniga tuproq ishlarini qazishda ekskava- torning cho‘michi (kovsh)dan boshlansa, qoqilgan qoziqlarning hammasi yo‘qolib ketadi va qurilayotgan bino o‘qi o‘z holatini yo‘qotadi. Ana shunday hodisa ro‘y bermasligi uchun, bino o‘qi yo‘qolmaslik uchun «obnoska»dan foydalaniladi. Obnoskaning asosiy elementi ikki yondor taxtadan tashkil topgan bo‘lib, yerga sanchish uchun xizmat qiladi. Obnoskaning yuqori qismini ufqiy holatda (nivelirlash bo‘yicha) taxtaga mahkamlanadi. Obnoska taxtasini ariqqa o‘rnatganda bino holatini belgilash oson bo‘lganligi uchun obnoskani yoppasiga qo‘yiladi. Yog‘och va taxtalarni binoning perimetri bo‘yicha joylashtirib qo‘yiladi (170- a rasm). Keyingi vaqtlarda metall quvuridan ustun va ufqiy shtangdan yasalgan invar obnoskalaridan foydalanilmoqda (170- b rasm). Bino o‘qini teodolit yordamida obnoskaga o‘rnatiladi. Bino o‘qlarining kesishgan joyidagi belgi qoziqning markaziga teodolit o‘rnatiladi. Teodolitning vizir nurini qo‘shni qoziq orqali bino

2 6 9

o‘qi bo‘ylab yo‘naltiriladi va ufqiy doiraning limb vinti mahkamla- nadi, trubani tik tekislikda aylantiriladi. Obnoskada bino o‘qi belgilanadi va belgilangan belgi yo‘qolmasligi uchun belgi o‘rniga mix qoqib qo‘yiladi. Inventar obnoskaga o‘q holatini mufta bilan belgilanadi. Mix bilan mufta orasiga ip tortiladi va murakkab inshootlar uchun yangi reper belgilari o‘rnatiladi. Handaqni qazib bo‘lgandan so‘ng xandaq tubiga belgini uzatib tekshirib ko‘riladi. Agar tekshirilgan belgi loyiha belgisiga to‘g‘ri kelmasa, qazilmani qancha kavlash kerakligi texnik tomonidan ko‘rsatib beriladi. Bunday holatda reper belgisi bizga ma’lum bo‘lib, xandaq tubiga qo‘yilgan reyka bo‘yicha hisob olinadi. Reper belgisidan xandaq tubining belgisi qancha past ekanligini aniqlash uchun reykadan olingan ikkala hisobning farqi aniqlab boriladi. Agarda xandaq tubi chuqur bo‘lsa, reyka uzunligi xandaq tubiga yetmaydi, bun- day holda xandaq qirg‘og‘iga bitta yondorni taxminan 45° qilib mustahkamlab qo‘yiladi. Ana shu yondorga yozuvlari tiniq bo‘lgan po‘lat ruletka yuki bilan osiladi (171- rasm). Bunday holatda ikkita nivelir bilan ishlanadi: birinchi nivelirni xandak tubiga, ikkinchi nivelirni yer yuzasiga o‘rnatiladi. Avvalo yer yuzasiga o‘rnatilgan reper belgisiga reykani qo‘yib reyka bo‘yicha sanoq raqami olinadi. So‘ngra õandaq tubidagi reper belgi ustiga reykani qo‘yib b sanog‘i olinadi va c va d sanoqlar ruletka bo‘yicha olinadi. Xandaq tubidagi noma’lum M nuqta belgisini quyidagi ifoda bo‘yicha hisoblanadi: