Geodeziya laboratoriya

YER SIRTI NUQTALARI O‘RNI KOORDINATALARINI YER SUN’IY YO‘LDOSHLARI

BO‘YICHA ANIQLASH PRINSIPI
GPS (Clobal Position System — yer sirti nuqtasi o‘rnining holatini aniqlashning global sistemasi) nuqtalarning fazoviy ko- ordinatalarini aniqlash uchun boshlanishi Yer markazida bo‘lgan dekret koordinatalar sistemasini kiritamiz.

1 2 4

Yerning navigatsiya sun’iy yo‘ldoshi (ENSY) koordinatalarini

x_y, y_y, z_y Yer sirtida joylashgan geodezik P punkt koordinatalarini

x , y , z orqali belgilaymiz. ENSY va P nuqta orasidagi D ( j = 1,

p p p j

2, 3) masofaning kvadratini quyidagi ko‘rinishda ifodalaymiz (73-

rasm):

y p y p y p
D ² = ( x - x ) ² + ( y - y ) ² + ( z - z ) ². (7.1)
ENSY koordinatalari hamda yo‘ldosh va P nuqta orasidagi D masofa (o‘lchangan) ma’lum deb faraz qilamiz. U holda (7.1) tenglamada P nuqtaning uchta koordinatasi noma’lum.


j
Demak, x_p, y_p, z_p koordinatalarni aniqlash uchun uchta ENSY gacha uchta D (j = 1, 2, 3) masofani o‘lchash zarur. Bunda

o‘lchash lahzasida yo‘ldoshlar õ , y , z

(j = 1, 2, 3) koordinatalari

cj cj cj

ma’lum bo‘lishi kerak. Kiritilgan belgilarni e’tiborga olinsa, (7.1)

ifoda uchta tenglama sistemasi ko‘rinishiga ega bo‘ladi:


cj p cj p cj p
D ² = ( õ - x ) ² + ( y - y ) + ( z - z ) ², (7.2)

bunda j = 1, 2, 3 ENSY nomeriga mos.

(7.2) tenglama quyidagi ko‘rinishga keltirilishi mumkin:

1

j cj j cj p cj p
DD = ^_(x

- x )² + (y

- y )² + (z


- z )^{2 }_ ² -

- ^_(x_cl -

x )²+ (y -

y )² + (z -

1

^zp ⁾2 ^_ ^{2 , (7.3)}

p cl

p cl

jl
bunda j = 1, 2, 3; D — P nuqta va ikki ENSY ( j va birinchi)

ikki yo‘ldosh orasidagi (o‘lchangan) masofalar farqlari.

73- rasm. Nuqta o‘rnining holatini aniqlash prinsipi.

1 2 5

(7.3) sistema ikkita tenglamadan iborat bo‘lib, x_p, y_p, z_p koor- dinatalarning farqli dalnomerli o‘lchashlar natijalari bo‘yicha aniq- lash imkonini beradi.

Bayon qilinganlar dalnomerli sistemada nuqta o‘rni holatini aniqlash prinsipini ifodalaydi. Bunda ENSY yuqori aniqlik bilan bog‘liq bo‘lgan signallarni tarqatadi, o‘z koordinatalarini aniqla- yotgan abonent berilgan lahzada ko‘rinish zonasida qulay joy- lashgan ENSY dan to‘rttasini tanlaydi (73- rasm) va ulardan abo- nentgacha signallarning tarqalish vaqtini yorug‘lik tezligiga ko‘pay- tirilishidan aniqlanadigan (7.2) formulani qayta o‘zgartirilishidan kelib chiqadigan quyidagi psevdo-uzoqlik deyiladigan miqdor- larni o‘lchaydi:

r ² = (D + uDt

)² .
(7.4)

_j j sh

sh
Bu sistemada Dt = const, noma’lumlar soni to‘rtga teng (uchta

p p p sh
koordinata x , y , z va vaqt shkalasi farqi Dt

). Demak, uni

yechish uchun to‘rtta ( j = 1, 2, 3, 4) ENSY gacha masofani o‘lchash va to‘rt tenglamadan iborat (7.4) sistemani yechish kerak. Umuman:

• 
  Yer sun’iy yo‘ldoshlari signallari bo‘yicha nuqtalar o‘rni holatini aniqlashda o‘lchashni o‘tkazish vaqti uchun yo‘ldoshlar- ning koordinatalari (efemeridlari)ni bilish zarur;
  
• 
  yo‘ldoshli radionavigatsiya sistemalari ballistik strukturasi bir paytda o‘lchashlarni kamida to‘rtta yo‘ldosh bo‘yicha o‘tka- zishni ta’minlashi kerak;
  
• 
  nuqta holatini hisoblashda aniqlanadigan parametr ENSY dan aniqlanadigan nuqtagacha elektromagnit to‘lqinlarning tar- qalish vaqti bo‘ladi, bu parametr fazali metodda o‘lchanadi.
  

74- rasm. Psevdouzoqlikni o‘lchash prinsipi.

1 2 6

Keyinchalik, bu o‘lchangan fazalar farqi tegishli psevdouzoqlik qiymati bilan taqqoslanadi. Bunda ENSY uzatkichning va priyom- nikning vaqt shkalalari farqi o‘lchash jarayonida o‘zgarmagan deb hisoblanadi (74- rasm).

9.