Geodeziya laboratoriya

UFQIY BURCHAKLARNI O‘LCHASH JADVALI

6- jadval

Nuqtalar raqami			Limbdagi sanoqlar		Burchaklar						Direksion burchagi  yoki rumbi		Chiziq o‘lchami		Qiyalik burchagi, 
					O‘ va Ch			O‘rtachasi
Tu- ril- gani	Ku- zatil- gani	0		1	0	1	0		1			o‘lchash, m o‘lchash, m
	5	174		35								(1—2)
	2	104		48	69	47				143°12		(168,31)
1	5	173		15			69		47			168,23		0°36
					69	47
	2	103		28
	1	250		38
					155	03						(2—3)
2	3 1	95 252		35 37			155		0,25	168°09		166,19 166,25		1°12
	3	97		35	155	02
	2	232		37								(3—4)
					72	33
3	4 2	160 233		04 58			72		33,5	275°35		165,02 164,98		1°03
					72	34
	4	161		24
	3	217		10								(4—5)
					116	58
4	5 3	100 223		12 02			116		58	338°37		158,57 158,61		0°06
					116	58
	5	106		04
	4	191		14								(5—1)
					125	38
5	1	65		36			125		37,5	32°59		159,72 159,78		0°24
	4	199		09	125	37	69
	1	73		32

6 7

2T30 teodolitida tik doiradagi sanoqlar 0 dan 75° gacha soat mili yo‘li (manfiy ishorali) va unga teskari yo‘l bo‘yicha yozilgan. Shuning uchun nol o‘rnini va qiyalik burchaklarini hisoblash for- mulalari quyidagicha bo‘ladi:

NO‘ = 0,5(CH + O‘), (4.2)

n = 0,5(CH - O‘), (4.3)

n = CH - NO‘, (4.4)

n = NO‘ - O‘. (4.5)

Oxirgi (4.4) va (4.5) formulalar topografik syomkalarni baja- rishda o‘lchashlar doiraning faqat bir holatida olib borilganda va olindan NO‘ qiymati ma’lum bo‘lganda qo‘llaniladi. Masalan, 2T30 teodolitida tik burchakni o‘lchash uchun CH = -4°20¢ va NO‘ = 4°26¢ sanoqlar olingan bo‘lsa, nol o‘rni va qiyalik burchagi:

NO‘ = 0,5(-4°20¢ + 4°26¢) = 0°03¢; n = 0,5(-4°20¢ - 4°26¢) = -4°23¢; n = -4°20¢ - 0°03¢ = -4°23¢;

n = -0°03¢ - 4°26¢ = -4°23¢.

NO‘ qiymati 0°03¢ bo‘lgani uchun (4.4) va (4.5) formulalardan foydalanib bo‘lmaydi. Shuning uchun nol o‘rni qiymati nolga quyidagicha keltiriladi. Oxirgi sanoqni olishda truba nuqtaga qaratilgan holicha qoldirilib, truba qaratish vinti 10 (32- rasm) yordamida hisoblangan 0 qiymatga teng sanoq limbda qo‘yiladi. Natijada, iplar to‘ri kuzatilayotgan nuqtadan siljiydi. Iplar to‘rini tik tuzatkich vintlarini (35- b rasm) burash orqali uning markazi nuqta tasviri bilan tutashtiriladi. Tekshirish uchun NO‘ qiymati boshqa nuqtani kuzatish orqali qaytadan topilib, uning nolga yoki unga yaqin songa keltirilganiga ishonch hosil qilinadi.

5- bob. JOYDA MASOFA O‘LCHASH

1. JOYDAGI CHIZIQLARNI O‘LCHASHGA TAYYORLASH

Burchak o‘lchash uchun geodezik asbob o‘rnatiladigan burchak uchlari va o‘lchanishi kerak bo‘lgan chiziqning bosh va oxirgi nuqtalari joy sharoiti, o‘lchash aniqligi va saqlanish muddatlariga

6 8


38- rasm. Nuqtalarni belgilash va chiziq olish usullari:

a — nishon tayoqchasi; b — nuqta; d — vaqtinchalik reper; e — o‘ziga;

f — do‘nglik orqali; g — jarlik orqali.

6 9

qarab doimiy markaz, vaqtinchalik yog‘och yoki metall qoziqlar bilan mahkamlanadi. Yog‘och qoziqlar uzunligi 60 sm gacha bo‘ladi, ular yerdan ikki sm gacha chiqarib qoqiladi va atrofiga uchburchak, kvadrat yoki doira shaklida chuqurchalar o‘yiladi (38- a, b, d rasm).

Chiziqlarni o‘lchashda nuqtalar o‘zaro ko‘rinishini ta’minlash uchun ular uchlariga uzunligi 2 m gacha nishon tayoqcha (veõa)lari o‘rnatiladi, chiziq uzunliklari 200 m dan oshmaganda lentani chiziq uchlaridan o‘tuvchi tik tekislikda — stvorda yotqizish uchun qo‘shimcha nishon tayoqchalar o‘rnatiladi va buni chiziq olish deyiladi. Chiziq olish uchun ishchi A nuqtada o‘rnatilgan nishon tayoqchasi orqali B nuqtadagi nishon tayoq- chasiga qaraladi (38- e rasm). Ishchining ko‘rsatmasiga binoan yordamchi 1- nishon tayoqchasini B nuqta yaqiniga uni bekitadigan qilib o‘rnatadi. Shu tartibda 2, ... va boshqa nishon tayoqchalar o‘rnatiladi. Qo‘shimcha nishon tayoqchalar o‘rnatish B nuqta yaqinidan boshlangani uchun bunday chiziq olish o‘ziga chiziq olish, chiziq olish A nuqta yaqinidan boshlansa, o‘zidan chiziq olish deyiladi. A nuqtadan B nuqta ko‘rinmagan taqdirda AB chiziq yaqinida D₁ nuqta tanlanadi. DA chiziqda C₁ nuqtaga

nishon tayoqchasi o‘rnatiladi, bu nuqtadan C₁B chizig‘ida D₂

nuqta topiladi (38- f rasm). Shu tartibda bir necha yaqinlashish

orqali A nuqtadan D₁, B nuqtadan esa C nuqtalari ko‘rinadigan nishon tayoqchalari AB chiziq ustida o‘rnatiladi. Jarlik orqali chiziq olish ham yozilgan tartibda amalga oshiriladi.

2. LENTADA CHIZIQ O‘LCHASH

Talab qilingan aniqlikka qarab chiziq uzunligi ruletka, po‘lat lenta, invar sim, ipli, optik va elektromagnit dalnomerlar yorda- mida o‘lchanadi. Muhandislik ishlarida chiziq uzunligini o‘lchashda ko‘pincha 20 m li po‘lat lenta qo‘llaniladi (39- rasm). Saqlash, tashish, ko‘tarib yurish qulay bo‘lishi uchun po‘lat lenta temir halqaga o‘raladi. Lenta shtrixli, shkalali va uchli bo‘ladi. Lenta komplektida 6 yoki 11 ta temir siõchalar mavjud. Shtrixli lentaning nolinchi shtrixi sixcha qo‘yiladigan halqa oldiga chizil- gan. Lentada har bir metr ikki tomonidan yozilgan plastinka, yarim metr piston, detsimetr bo‘lagi — santimetrlar ko‘z bilan chamalab olinadi. O‘lchashlardan oldin ishchi lenta uzunligi l ni

7 0


39- rasm. Yer o‘lchash lentasi:

a — o‘lchashda; b — stanokda; d — sixchalar; 1 — shtrix; 2 — halqa;

3 — piston; 4 — plastinka; 5 — teshik; 6 — o‘lchash bajariladigan chiziq;

7 — dasta.
katta aniqlikda ma’lum bo‘lgan, normal lenta uzunligi l₀ bilan


0
taqqoslanadi va ular farqi uchun tuzatma Dl = l - l aniqlanadi.

Chiziq o‘lchashni ikki kishi bajaradi (40- rasm). Orqadagi ishchi nolinchi shtrix halqasini chiziq boshlanishiga qadalgan sixchaga iladi va yordamchiga lentani chiziqda yotqizishga ko‘rsatma beradi. Bunga erishilgach, yordamchi lentani silkitib ma’lum (5 kg) kuchlanish bilan tortadi va halqasiga qo‘lidagi sixchalardan birini o‘rnatadi. Orqadagi ishchi sixchani sug‘irib oladi, so‘ngra lenta yordamchi tomonidan keyingi oraliqqa suriladi va yuqorida yozilganidek ish takrorlanadi. Har yuz metrli kesma

40- rasm. Chiziqni lentada o‘lchash.

7 1

o‘lchangach, bir siõcha yerda, 5 ta six esa orqadagi ishchi qo‘lida yig‘iladi va ular oldingi ishchiga uzatiladi. Oxirgi sixchadan chiziq uchigacha bo‘lgan 20 m dan kichik bo‘lak sanog‘i r — qoldiq lentadan olinadi. O‘lchangan chiziq uzunligi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:

D = nl + r + n D l , (5.1)

bunda, n — orqadagi ishchida bo‘lgan sixchalar soni, l₀ — lenta nominal uzunligi, r — qoldiq, Dl — lenta uzunligi uchun tuzatma. Topilgan chiziq uzunligi uni teskari yo‘nalishda o‘lchash orqali tekshiriladi. Lentada chiziqni qulay (yo‘l, o‘rilgan bedazor, tekis yer) joylarda 1:3000, o‘rtacha sharoitda 1:2000 va noqulay (haydalgan yer, qumloq, jarlik) joylarda 1:1000 chekli nisbiy xatolik bilan o‘lchanadi.

To‘g‘ri va teskari yo‘nalishlarda o‘lchangan chiziq uzunliklari qiymatlaridagi farqlar tegishlicha 1:2000, 1:1500, 1:1000 bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi.

M i s o l . 6- jadvalning 10 ustunida poligon tomonlarini lenta- da o‘lchash natijalari keltirilgan. Unda 1—2 tomonni to‘g‘ri va

teskari yo‘nalishida o‘lchangan uzunligi qiymatlari D₁₂ = 168,31 m

va D₂₁ = 168,23 m, ularning farqi DD = 168,31 - 168,23 = 0,08 m

va o‘rtachasi D_o‘ = 168,27 m. Tomonni o‘lchash nisbiy xatoligi

esa DD : D = 0,08 : 168,27 = 1:2000. Demak, u lentada o‘lchash uchun qulay joylashgan.

3.