Geodeziya laboratoriya

bob. O‘LCHASH XATOLIKLARI NAZARIYASI TO‘G‘RISIDA BOSHLANG‘ICH MA’LUMOTLAR

1. O‘LCHASH VA UNING TURLARI

Geodezik o‘lchashlarni bajarishda ufqiy va tik burchaklar, chi- ziqlar uzunliklari, nuqtalar nisbiy balandliklari, konturlar yuza- lari va boshqa kattaliklar o‘lchanadi. Biror x kattalikni o‘lchash deb uni o‘lchov birligi sifatida qabul qilingan bir jinsli kattalik bilan taqqoslashga aytiladi. O‘lchash natijasi o‘lchanayotgan kat- talikda o‘lchov birligini necha marta yotganligini ko‘rsatadigan son bo‘ladi. O‘lchashlarda bevosita (to‘g‘ri) va bilvosita o‘lchashlar farqlanadi. Bevosita o‘lchashlarda o‘lchanayotgan obyekt o‘lchov birligi bilan taqqoslanadi, masalan, xaritadagi chiziqni, stol o‘lchamini santimetrli chizg‘ichda o‘lchash va h.k. Bilvosita o‘lchashlarda natija bevosita o‘lchangan boshqa miqdorlar yordamida hisoblab topiladi, masalan, uchburchak yuzasini uning asosi va balandligini o‘lchash orqali aniqlash, aylana uzunligini uning ma’lum radiusi bo‘yicha hisoblash va h. k. Bunda aylana uzunligi, doira yoki uchburchak yuzasi bilvosita o‘lchash natijalari yoki o‘lchangan miqdorlar funksiyasi bo‘ladi. O‘lchash natijalari zaruriy va ortiqchalarga bo‘linadi. Bitta kattalik (chiziq uzunligi, uchburchak burchagi va h.k. n marta o‘lchansa, o‘lchash natijalaridan biri zaruriy, qolgan n - 1 tasi esa ortiqcha (qo‘shim- cha) bo‘ladi. Qo‘shimcha o‘lchashlar muhim ahamiyatga ega, ularning o‘xshashligi nazorat vositasi bo‘ladi va o‘lchashlar nati-

4 3

jalarini baholash imkonini beradi, ular izlanayotgan kattalikning ishonchliroq qiymatini har qanday boshqa natijaga nisbatan aniqroq olish imkonini tug‘diradi.

Agar o‘lchashlar bir xil sharoitda, bir xil aniqlikdagi asboblar bilan bir xil malakali shaxslar tomonidan bajarilgan bo‘lsa, olin- gan natijaga teng aniqlik, bu shartlardan birortasi bajarilmay topilgan natijalar esa teng aniqsiz deyiladi, ular har xil o‘rta kvadratik xatolikka ega bo‘ladi.

2.