Geodeziya laboratoriya

TESKARI GEODEZIK MASALA

Agar 1-2 nuqta koordinatalari ma’lum bo‘lsa, ufqiy holatdagi 1-2 chiziqning rumb miqdorini aniqlang (83- rasm).

1 2
x = + 250,60 m; x = + 260,86 m,


1 2
y = + 123, 48 m; y = -119 , 45 m.

Y e ch i sh. 1-2 chiziq rumbini ushbu formula bo‘yicha aniqlaymiz:

^{tg r} =

y_B  y_{А =} Dy _.

x_B  x_А Dx
Tekshirish uchun esa quyidagi formuladan foydalanamiz:

^{ñtg r} =

x_B  x_{А =} Dx _.

tg r =

(- 119,45)- (+ 123,48)

(+ 260,86)- (250,60)

y_B  y_А

=
- 242,93 _{= -}

+ 10,26

Dy
23,6773 = -

23,68.

Tekshirish:

Trigonometrik funksiyaning 87°35¢ burchakka mos natural qiymatini jad- valdan topamiz. Koordinata orttir- malari +Dx va -Dy ni hisobga olgan holda 1-2 chiziq rumb nomini aniq-

laymiz r
1-2

= SH:G‘ = 87°35¢.

Ufqiy holatdagi 1-2 chiziqni quyi- dagi formula bilan aniqlaymiz:

1 4 9

81. 
    rasm. Teskari geodezik masala.
    

Dx

^{d =} cos r

₌ x_B  x_А

cos r

d
₌ Dy ₌

sin r

d =

y_B  y_А

sin r

=

243,13 m.

Tekshirish:

_{d =} 10,26 ₌

0,04217
243,13 m.

d = ^242,93 = 243,11 m.

0,99911

1-2 chiziq koordinata orttirmalari 23- jadvalda berilgan bo‘lib, ufqiy holatdagi 1-2 chiziq rumb miqdorini aniqlang.
23- jadval

Variant	1—2 ñhiziq koopdinata orttirmasi
	^^x^1 ^2	^^y^1 ^2
1	 235,64	 56,21
2	 73,56	 130,09
3	 394,24	 154,67
4	 38,20	 145,27
5	 102,61	 112,38
6	 152,64	 122,21
7	 412,12	 14,22
8	 271,72	 754,69

7. TEODOLIT SYOMKASI REJASINI TUZISH

Sifatli chizma qog‘ozda tomonlari 10 sm va o‘lchamlari 50 ½50 yoki 30—40 sm bo‘lgan kvadratlar to‘ri F. D. Drobishev chizg‘i- chida yasaladi (84- a rasm). Bu chizg‘ichning bir qirrasi yo‘nilgan bo‘lib, undan chiziqlarni chizishda foydalaniladi, chizg‘ichning o‘zida har 10 sm darchalar yoylari konsentrik doiralar qirralari yo‘nilgan. Yoylar bo‘yicha kesishgan tomonlari 50 sm dan va diagonali 70,711 sm bo‘lgan to‘g‘ri burchakli uchburchakni yasashga asoslangan. Drobishev chizg‘ichida kvadratlar to‘rini

1 5 0

yasash (84- b rasm)da ko‘rsatilgan ketma-ket amallarni bajarishdan iborat.

To‘rning asosi chizilib, unga chizg‘ich qo‘yiladi, yoylar markazi o‘tkir uchli qalamda belgilanadi, buning bilan asos to‘rt qismga

B
bo‘linadi va 0_A - 4 olinadi (1 holat). Bundan keyin chizg‘ich


C

C
taxminan 90° ga II holatga buriladi va 1 -3 yoyi chiziladi. Keyin

chizg‘ich diagonal BC — gipotenuza bo‘yicha joylashtiriladi (III holat) va uning yo‘nilgan uchi — 5_C yoy bilan 3_C yoy kestiriladi, bunda C nuqta topiladi. Shunga o‘xshash (IV va V holatlar) ikkinchi uchburchak yasaladi va D nuqta olinadi. Yakunida chiziq nol punkti C nuqta bilan tutashtirilib, 4 yoyning D nuqtadan o‘tishi tekshiriladi. Agar AB va CD chiziqlar orasidagi farq 0,2 mm dan ortmasa, o‘sha chizg‘ich yordamida to‘g‘ri burchak chegara- larida belgilangan nuqtalar orqali chiziqlar o‘tkaziladi va shu tarzda tomonlari 10 sm bo‘lgan kvadratlar to‘ri hosil qilinadi. Bu to‘r diagonallar bo‘yicha pargar (o‘lchagich)da sinchkovlik bilan tekshiriladi, ular orasidagi farq 0,2 mm bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi. Tomonlari 50 ½ 50 sm li va undan katta bo‘lgan kvadratlar ham yuqoridagidek yasaladi.

Kvadratlar soni kam bo‘lgan to‘rni tekshirilgan chizg‘ich, masshtab chizg‘ichi va o‘lchagich yordamida yasash mumkin. Buning uchun qog‘oz diagonallari bo‘yicha o‘zaro kesishadigan ikkita to‘g‘ri chiziq o‘tkaziladi (85- rasm). Ularda kesishgan nuq-

81. 
    rasm. Drobishev chizg‘ichi (a) va unda koordinatalar turini yasash sxemasi (b) (Amallar ketma-ketligi rim raqamlarida ko‘rsatilgan).
    
82. 
    rasm. Kvadratlar to‘rini yasash.
    

1 5 1

81. 
    rasm. Teodolit syomkasining rejasi.
    

tasidan teng kesmalar o‘l- chab qo‘yiladi, kesmalar uchlari tutashtiriladi, to‘g‘ri to‘rtburchak yasa- ladi. Unda masshtab chizg‘ichi va o‘lchagich- dan foydalanib, 10 sm li kesmalar o‘lchab qo‘yila- di. Qarama-qarshi to- mondagi tegishli nuqtalar to‘ g‘ ri chiziqlar bilan tutashtirilishidan kvadrat to‘ri hosil bo‘ladi. Har bir kvadrat tomonlari va diagonal uzunliklari o‘l- chagichda va masshtab chizg‘ichida tekshiriladi, og‘ish 0,1 mm dan osh- masligi kerak. Yasalgan kvadrat to‘rida syomka

qilingan joy qog‘ozning taxminan o‘rtasida joylashadigan qilib koordinatalar boshi tanlanadi. Koordinatalar bo‘yicha teodolit yo‘llari uchlari masshtab chizg‘ichi va o‘lchagichdan foydalanib tushiriladi. Rejada o‘lchangan chiziqlar uzunliklari qaydnomada keltirilgan tegishli uzunliklarga teng bo‘lishi kerak. Hosil bo‘lgan rejadagi teodolit yo‘li asosida abrisda (80- rasm) keltirilgan qiymatlar bo‘yicha sirkul (pargar), masshtab chizg‘ichi va transportirdan foydalanib, joy tafsiloti rejaga tushiriladi. Qalamda tuzilgan teodolit syomkasi rejasi amaldagi shartli belgilarga rioya qilingan holda rasmiylashtiriladi.

86. 
    rasmda koordinata hisoblash qaydnomasi (18- jadval va ab- ris) asosida tuzilgan teodolit syomkasi rejasi keltirilgan.