Geodeziya laboratoriya

GEOMETRIK NIVELIRLASH USULLARI

Geometrik nivelirlashning o‘rtadan va oldinga nivelirlash usul- lari mavjud. O‘rtadan nivelirlash usulida (47- a rasm) B nuqtaning A nuqtadan h nisbiy balandligini aniqlash uchun ular o‘rtasiga

6—O‘.O‘tanov 8 1

47. 
    rasm. Geometrik nivelirlash usullari: a — o‘rtadan, b — oldinga.
    

nivelir o‘rnatiladi va bu nuqtalarda tik qo‘yilgan reykalardan te- gishlicha orqadan a va oldindan b sanoqlar olinadi. 47- rasmga ko‘ra nisbiy balandlik:

h = a - b (6.1)

Agar a > b bo‘lsa, nisbiy balandlik musbat va aksincha, teskari yo‘nalishda nivelirlansa, sanoqlar nomi o‘rni almashib a < b va nisbiy balandlik manfiy bo‘ladi. A nuqtaning balandligi H_A ma’- lum bo‘lganda B nuqtaning balandligi H_B quyidagi ikki formula yordamida hisoblanadi:

1. 
   Nisbiy balandlik orqali:
   

B A
H = H + h , (6.2)

ya’ni keyingi nuqtaning balandligi oldingi nuqtaning balandligi- ga nuqtalar orasidagi nisbiy balandlik qo‘shilganiga teng.

2. 
   Asbob gorizonti orqali: (6.1) ni (6.2) ga qo‘ysak,
   

B A
H = H + a - b (6.3)
ni hosil qilamiz. Tenglikning o‘ng qismidagi A nuqta balandligi

H_A va shu nuqtadan olingan a sanoq yig‘indisi


i A
H = H + a , (6.4)
ya’ni asbob ko‘rish o‘qining balandligi asbob gorizonti deyiladi. (6.4) ni (6.3) ga qo‘ysak,

8 2

B i
H = H - a = A G - b , (6.5)

bundan nuqtaning balandligi asbob gorizontidan shu nuqtada olin- gan b sanoq ayrilganiga teng.

Oldinga nivelirlash usulida (47- b rasm) A nuqtada ko‘rish tru- basi okulari shu nuqta ustida turadigan nivelir, B nuqtada esa reyka o‘rnatiladi. Ruletka yoki reyka yordamida asbob balandligi i o‘lchanadi. B nuqtadagi reykadan oldingi b sanoq olinadi. 47- b rasmga ko‘ra:

h = i - b . (6.6)

A va B nuqtalar orasidagi masofa katta bo‘lganda nivelirni bir o‘rnatish orqali ularning nisbiy balandliklarini aniqlash imkoni bo‘lmaydi. Shu sababli va joyning bo‘ylama profilini tuzish uchun ketma-ket nivelirlash bajariladi. 48- rasmga ko‘ra ketma-ket nivelirlashda oxirgi B nuqtaning A nuqtaga nisbatan balandligi


0
h = S h = S a - S b (6.7)

ga teng bo‘ladi, ya’ni u oldingi va keyingi sanoqlar yig‘indilari (ayirmasi)ga teng. Asbob o‘rnatilgan J₁, J₂, ... nuqtalar bekatlar deyiladi. Oldingi bekatga keyingi va keyingi bekatga oldingi

bo‘lgan hamma balandlik uzatish uchun nivelirlangan 1, 2, ... nuqtalar bog‘lovchi nuqtalar deyiladi. Bog‘lovchi nuqtalar balandliklari tegishlicha quyidagi formulalarda hisoblanadi:


1 A 1
H = H + h ;


2 1 2
H = H + h ;

3

2

3
yoki

H = H + h

... ... ... ...


B A
H = H + S h .




48- rasm. Ketma-ket nivelirlash usullari.

8 3

Tik yonbag‘irlarni bir bekatdan nivelirlashda ko‘rish o‘qi reyka ustidan o‘tishi yoki yerga tegib qolishi mumkin. U holda orqadagi bog‘lovchi nuqtadan oldingi bog‘lovchi nuqtaga balandlik uzatish uchun qo‘shimcha X li nuqtalar deb ataluvchi nuqtalar nivelirla- nadi (48- b rasm). Bu nuqtalargacha masofa o‘lchanmaydi va ular profilda ko‘rsatilmaydi. Nivelirlashda bog‘lovchi nuqtalar ko‘pincha 100 metrdan belgilanadi. Profil tuzishda esa joy relyefi o‘zgarish nuqtalari balandliklari ham aniqlanishi kerak. Bunda nuqtalar oraliq yoki plusli nuqtalar deyilib, keyingi bog‘lovchi nuqtagacha bo‘lgan masofa metrlar soni bilan belgilanadi. Masalan, 48- a rasmda 2- bekatdagi 2 + 60 nuqta. Ularga orqa- dagi reyka o‘rnatilib, c sanoq olinadi. Oraliq nuqtalar balandliklari ushbu formula asosida hisoblanadi:


+
H = AG - c . (6.8)

Oldinga nivelirlash usulida katta masofalarga balandlik uza- tish tavsiya etilmaydi, chunki bu holda hisobga olish qiyin bo‘lgan asbob xatoliklari ta’siridan tashqari nivelirlash natijasida yer egriligi va refraksiya uchun tuzatma kiritish talab qilinadi.

3.