Geodeziya, kartografiya va kadastr

5-rasm Abu Rayxon Beruniy

2.2. Abu Rayhon Beruniyning yerning tuzilishi va undagi o’lchash ishlari borasida yaratgan ilmiy muxandislik ishlari va shu boradagi asarlar.

O‘zbekiston geografiyasiga va kartografiyasiga tegishli juda muhim asar “Hududal-olam” (Olamning chegaralari) X-asrda (983-yilda) yaratilib, muallifi noma’lumdir. Unda o‘shadavrga tegishli judako‘p geografik ma’lumotlar berilgan. Shu ma’lumotlarni prof. H.Hasanov hozirgi zamon karta asosiga tushirib, o‘sha davrda yozilgan bu asarni juda mukammalliligini isbotlab berdi.

O‘rta Osiyo va Xurosondagi ilm va fanni XI-XII asrlarda Abu Rayhon Beruniy asarlarisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. CHunki, u Turkiston va Xurosonnigina emas, balki jahonning eng ulug‘ olimlaridan biridir. Bu allomaning asarlari sobiq Ittifoqdagina emas, balki Hindistonda, Pokistonda, Misr, Eron, Angliya, Fransiya, Italiya, Germaniya, AQSH, Turkiya, Eron va boshqa mamlakatlarda ham chop etilib o‘rganilib kelinmoqda. Ma’lumotlarga qaraganda, uning 113-asari bo‘lgan. Sharqshunoslarning eng so‘nggi hisoblariga ko‘ra bu asarlarning 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 4 tasi kartografiyaga, 3 tasi iqlimga va hakazolarga tegishlidir. P. G. Bulgakovning taxminicha, Beruniy jami 10 ming varaq qo’l yozma asar yaratgan. Agar Beruniy qo‘lyozmalarining hammasi chop etilsa, har biri 35 bosma taboqa 40 jild bo‘lishi mumkin ekan. Beruniy asarlari orasida geografiyaga doir asarlari juda ko‘p bo‘lib, ularda geodeziya va kartografiyaga tegishli qismlari (boblari) bo‘lgan. 24 Asarda kartalarda tasvirlanadigan ob’ektlarni (tafsilotlarni) qaysi ranglarda tasvirlash kerakligi aytib o‘tilgan. Masalan, dengizlar pistamag‘iz rangda, oqar suvlar qaxrabo va osmoniy rang bilan, qumlar za’faron simon sariq rang bilan, shaharlar tortburchak shaklda qirmizi va qizil rangda, yo‘llar kulrangda tasvirlangan. «Hindiston» kitobida shaharlarning geografik koordinatalarini hisoblab, ularning o‘rnini tekis yuzada tasvirlagan. Masalan, u Loxur qal’asining kengligini 340º 10' ekanligini va G‘azni shahriniki 330º 35', Qobul shahriniki 330º 47', Nandna qal’asiniki 320º ekanligini hisoblab bergan. Beruniy Hindistondalik vaqtida yer aylanasining uzunligini va 10 yoy uzunligini oddiy usulda o‘lchash yo‘llarini ishlab chiqqan. Olimning eng yirik asarlaridan “Qonuni Mas’udiy” 1037-yillarda, ya’ni umrining so‘nggi yillarida yozib tomomlagan, uni o‘sha davrning podshosi Sulton Ma’sudga bag‘ishlagan. Bu kitob Beruniy asarlaridan birinchi bo‘lib o‘zbek tiliga tarjima qilingan. Beruniy o‘zining asarida geografik koordinatalarni aniqlashni o‘zi ishlab chiqqan yangi usuldan foydalanib, yer yuzidagi 600 dan ortiq joyning o‘rnini aniqlagan. Beruniy ma’lumotlarini qanchalik aniq ekanligini M. Teshaboev tuzgan quyidagi jadvaldan ko‘rish mumkin