Geodezik tayanch tо‘rlar. Geodezik to‘rlarni barpo qilishning ana’naviy usullari

2-rasm. Poligonometriya yo‘li.
Qator hollarda poligonometriya usuli, masalan, aholi yashaydigan joylarda, yirik shaharlar hududida va o‘rmonzorlarda triangulyatsiya usuliga qaraganda qulay va iqtisodiy jihatdan maqbul hisoblanadi, sababi triangulyatsiya punktlarida poligonometriya punktlariga qaraganda baland geodezik belgilar o‘rnatib, ko‘p sonli punktlar orasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rinishni ta’minlash lozim bo‘ladi. Geodezik belgilarni qurish geodezik tarmoqlarni barpo etishda eng qimmat turuvchi ish turi hisoblanadi va u barcha harajatlarni o‘rtacha 50-60% ni tashkil qiladi.
Poligonometriya usulida ham o‘ziga yarasha kamchiliklar mavjud, ular quyidagilardan iborat:

• 
  poligonometriya tarmog‘i, ayniqsa yakka yo‘llari, triangulyatsiya qatori yoki tarmog‘iga qaraganda geometrik jihatdan ancha past hisoblanadi, poligonometriyada punktlar orasida geometrik bog‘liqliklar soni triagulyatsiyaga qaraganda ancha kam (ikkala holatda ham punktlar soni bir xil bo‘lishiga qaramasdan);
  
• 
  ortiqcha o‘lchashlar soni (shartli tenglamalar soni) triangulyatsiyaga qaraganda poligonometriyada ancha kam, shu sababli teng sharoitlarda poligonometriya tarmog‘i triangulyatsiyaga qaraganda aniqligi ancha kichik bo‘lishiga olib keladi;
  
• 
  poligonometriyada daladagi o‘lchashlarni nazorati triangulyatsiyaga qaraganda ancha kam, chunki poligonometriyada shartli tenglamalar soni kam, punktlar soni triangulyatsiya teng bo‘lishiga qaramasdan.
  

Yuqoridagi kamchiliklardan aytishimiz mumkinki, yuqori klass aniqlikda geodezik tarmoqlarni barpo etishda poligonometriya usulining imkoniyati trianguyatsiyaga qaraganda chegaralangan.
Tayanayotgan punktlariga nisbatan past bo‘lgan klassdagi geodezik tarmoqlarni barpo etishda ayniqsa sveto va radiodalnomerlardan foydalanilganda poligonometriya usulining operativligi kuchlidir, o‘lchash ishlarida raqamni indikatsiyalashli.
Trilateratsiya usuli. Ushbu usul, triangulyatsiya usulidek, joylarda geodezik tarmoqlar uchburchaklar zanjiri, geodezik to‘rtburchak va markaziy sistema ko‘rinishida yoki uchburchaklarning yaxlit to‘ri ko‘rinishida barpo etish ko‘zda tutiladi, unda barcha tomonlar uzunligi o‘lchanadi (burchaklar o‘lchanmaydi).Trilateratsiyada triangulyatsiya kabi, joyda tarmoqni oriyentirlash uchun qator tomonlarini ayrimlarini azimuti aniqlangan bo‘lishi lozim.
Masofa o‘lchash sveto va radiodalnomer texnikasini takomillashishi va aniqligini oshishi sababli trilateratsiya usuli katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda, ayniqsa injenerlik-geodezik ishlar amaliyotida.
Quyidagi sabablarga ko‘ra 1-2 klass davlat geodezik to‘rlarini barpo etishda trilateratsiya usuli qo‘llanilmaydi:
1. Masofalarni o‘lchash nazorati yo‘q bu esa yuqori aniqlikdagi geodezik tarmoqlarni barpo etishda to‘g‘ri kelmaydi.Tomonlari o‘lchangan uchburchaklarda masofa o‘lchash nazorati umuman yo‘qligi sababli uchburchaklarda bitta ham shartli tenglama kelib chiqmaydi; tomonlari o‘lchangan geodezik to‘rtburchaklarda va markaziy sistemalarda esa atiga bittadan shartli tenglama hosil bo‘ladi, huddi shunday shaklli triangulyatsiyada o‘lchangan burchaklari bilan unda ancha ko‘p mustaqil shartli tenglamalar paydo bo‘ladi: geodezik to‘rtburchakda to‘rtta, markaziy sistemada esa undan ham ko‘p.
2. Texnik-iqtisodiy tomondan trilateratsiya usuli triangulyatsiya usuliga yon beradi. Teng sharoitlarda chiziqli o‘lchashda brigadalar shtati va transport harajatlari, burchak o‘lchashga qaraganda bir necha marta ko‘p, chunki punktdan har bir o‘lchanuvchichiziq ohiriga qaytargich o‘rnatiladi, so‘ngra sveto-dalnomerni boshqa punktlarga ko‘chirganda barcha ishchilarni qaytargichlar bilan boshqa punktga ko‘chirishga to‘g‘ri keladi, burchak o‘lchashlarda bunday ishlar talab etilmaydi.
3. Mos aniqlikda burchak va chiziq o‘lchashda trilateratsiya qatori tarmoqlarida azimut uzatish aniqligi triangulyatsiyaga qaraganda ancha past bo‘ladi.