Geoaxborot tizimining ilmiy asoslari

GNSSda ishlaydigan tizimlar

Tavsifi	GNSS turi
	GPS	GLONASS	COMPASS BEIDOU	Galileo	IRNSS
Davlat	AQSH	Rossiya	Xitoy	Yevropa Ittifoqi	Hindiston
Ishlash_tizimi'>Ishlash tizimi	CDMA	FDMA/ CDMA	CDMA	CDMA	CDMA
Orbital balandligi	20,180 km	19,130 km	21,150 km	23,220 km	36,000 km
Ishlash muddati	11 soat, 57 minut	11 soat, 16 minut	12 soat, 38 minut	14 soat, 5 minut	Mavjud emas
1 sutkada oʻzgarishi	2	17/8	17/10	17/10	Ma’lum emas
Sun’iy yoʻldosh-	24 ta	31 ta, jumladan	5 ta geostatsi- onar orbita	4 ta tajribaviy orbita tipida,	7 ta geostatsionar orbita tipida
lar soni		24 ta foydalanishda,	tipida (GEO), 30 ta oʻrtacha	22 ta budjetdagi	(GEO)
		ta tayyor, ta ishchi	Yer orbitasi (MEO)	operatsion
		holatda, 3 ta zaxirada
		va 1ta sinovda
Chastotasi	1.57542 GHz	Taxminan	1.561098 GHz	1.164-1.215	Mavjud emas
	(L1 signal)	1.602 GHz (SP)	(B1) 1.589742 GHz	GHz (E5a & E5b)
	1.2276 GHz (L2 signal)	Taxminan 1.246 GHz	(B1-2) 1.20714 GHz	1.260– 1.300 GHz
		(SP)	(B2) 1.26852 GHz	(E6) 1.559–
			(B3)	1.592 GHz (E2-L1-E11)
Holati	Ishchi holatda	FDMA ishchi holatda, CDMA sinovda	15 ta yoʻldosh ishchi holatida, 20 ta rejada	Rejada	1 ta yoʻldosh uchirilgan va 6 tasi qoʻshimcha rejada

9.5-rasm. Sun’iy yoʻldoshlarning orbitadagi sxematik joylashuvi
(Manba http://www.grimes-surveying.com)
Har bir zamonaviy sun’iy yoʻldosh borti bir qator yuqori texnologik qurilmalar bilan jihozlangan va ular jumlasiga:

• 
  toʻrtta atom soatlar;
  
• 
  uchta kadmiy nikelli batareyalar;
  
• 
  quvvati 1136 Vt boʻlgan ikkita quyosh batareyalari;
  
• 
  yoʻldosh boshqaruvi uchun qisqa toʻlqin diapazonli antenna;
  
• 
  foydalanuvchi bilan aloqa qilish uchun 12 elementli uzun toʻlqin diapazonli antenna.
  

Agar dastlabki ishlab chiqilgan GPS qurilmalar futbol toʻpi kattaligida va undan ham kattaroq boʻlgan boʻlsa, hozirgi kundagi GPS larning oʻlchami mobil telefon bilan barobar va bu qurilmalar obyektning joylashgan koordinatasi balandligi kabi ma’lumotlardan tashqari, obyekt joylashgan joyni shahar, transport magistrallari va boshqa koʻpgina obyektlar bilan birga kichik ekrandagi kartada ham koʻrsatib bera oladi.
Uch koordinatani (uzoqlik, kenglik va dengiz sathidan balandlik) aniqlashdan tashqari GPS quyidagi vazifalarni ham bajaradi:

• 
  obyektning tezligini tashkil etuvchilarni aniqlash;
  
• 
  aniq vaqtni 0,1 sekund aniqlikda oʻlchash;
  

• 
  obyektning haqiqiy yoʻl qiyaligini hisoblash;
  
• 
  yordamchi axborotni qayta ishlash va qabul qilish.
  

Hozirgi kunda tez-tez GPS degan atamaga duch kelmoqdamiz va bu tushuncha nafaqat geodeziya sohasida, balki mobil telefonlarda ham keng ravishda qoʻllanilmoqda. GPS global pozitsion tizim degan ma’noni anglatadi. Bu tizim Yerga doimiy ravishda elektromagnit signallarni yuborib turuvchi sun’iy yoʻldoshlar tizimidan tashkil topgan. Bunday signallarni qabul qilish uchun Yerda ham maxsus qabul qilib oluvchi priyomnik (qabul qilgich)lar va qurilmalar boʻladi. Bunday qurilmalarning afzalligi shundaki, sun’iy yoʻldoshdan yer yuzidagi obyektgacha boʻlgan masofa yuqori aniqlikda (bir necha 10 km dan bir necha millimetrgacha) oʻlchanadi va natijada bunday aniqlikdagi hisob- kitoblardan olingan obyektning koordinatasi yoki joylashgan joyi ham yuqori aniqlikda oʻlchanadi.
Global pozitsion tizimni yaratish fikri oʻtgan asrimizning 50-yillarida paydo boʻldi va uni amaliyotda qoʻllash fikri Jon Xopkins Universiteti tomonidan ilgari surildi. GPS 1969-yili AQSH mudofaa vazirligining buyurtmasi asosida ishlab chiqilgan. Boshlangʻich bosqichda bu tizim dengiz sathidan 22,5 km balandlikda, 55 daraja qiyalikda, orbita boʻylab 6 marta aylanadigan 24 ta sun’iy yoʻldosh va yer yuzasida kuzatish uchun moʻljallangan hamda sun’iy yoʻldoshlarning harakatini doimiy kuzatib turuvchi, lozim boʻlsa orbitadagi yoʻnalish xatoliklarini yetkazib turuvchi maxsus yer stansiyalar tizimidan iborat boʻlgan (7.6-rasm). Sun’iy yoʻldoshlar Yerga kuchsiz signallar joʻnatadi, lekin bu obyektning joylashgan koordinatasini aniqlash uchun yetarli hisoblanadi. Bu antiqa tizim AQSH hukumati uchun 12 milliard dollarga tushgan.
7.6-rasmda GPS qabul qilgichning sun’iy yoʻldoshlar bilan aloqa qilish va koordinata aniqlash tamoyili koʻrsatilgan.
Ayni paytda Yerda GPS qabul qilgichlar bilan doimiy aloqani ushlab turuvchi va monitoringini amalga oshiruvchi beshta katta nazorat stansiyalari ishlab turibdi. Boshqaruv punkti AQSHning Kolorado shtatida joylashgan boʻlib, qolgan punktlari dunyo boʻylab: Gavayi (Tinch okeani), Vozneseniya oroli

(Atlantika okeani), Diego Garsiya oroli (Hind okeani) hamda Kvajalen oroli (Tinch okeani) da joylashgan.

9.6-rasm. Sun’iy yoʻldosh tizimi va GPS qabul qilgichning aloqasi
(Manba: Internet)
GPS boshidan harbiy maqsadlar uchun moʻljallangan boʻlib, uning yordamida joylarga otryadlarni bexato joylashtirish, obyektgacha boʻlgan eng qisqa masofani topish va shu kabi maqsadlar koʻzlangan edi. Oʻtgan asrning 80- yillariga kelib GPS fuqarolik maqsadlari uchun ham qoʻllanila boshlandi. Endi har bir fuqaro GPS ning funksional imkoniyatlarini baholash imkoniyatiga ega.
GPS nafaqat yerda, balki dengiz va havo navigatsiyasida ham qoʻllaniladi. GPS barcha joylarda qoʻllanilishi mumkin, lekin GPS signallar olmaydigan joylar (yertoʻla, shaxta, gʻorlar)da qoʻllab boʻlmaydi. GPSning qoʻllanilish sohalari kengdir. Bunday sohalar jumlasiga harakatlanuvchi transport boʻlmish xususiy avtomobil, harbiy va ichki ishlar mashinalari, kema va samolyotlar navigatsiyasi kiradi. Yer tuzish va kartografiya sohalarida qoʻllaniladigan GPSlar yer yuzasining koordinatalarini aniqlash uchun nafaqat qabul qilgichlardan, balki qoʻshimcha kompyuter qurilmalari va dasturlaridan ham tashkil topgan boʻladi, chunki bu sohaga yanada aniq ma’lumotlar va kartalar zarur.
GPSning qoʻllanilish sohalari kengayib borishi bilan bu tizimdan kelib tushadigan pul aylanmasi ham yildan yilga ortib bormoqda. Birgina 2003-yilda bu aylanma 16 milliard dollarga yetdi.

8.