Geoaxborot tizimida datum tushunchasi

GEOAXBOROT TIZIMIDA DATUM TUSHUNCHASI

Geoaxborot tizimida qoʻllaniladigan Datum sferoidning joylashuvini

Yerning markaziga nisbatan aniqlaydi, ya’ni sferoid va datum bir-biri bilan
bogʻliq tushunchalardir.
Yer shaklining shardan farqlanishini birinchi boʻlib Nyuton e’tirof etdi.
1682- yili u e’lon qilgan nazariya – Butun dunyo tortish qonuniga binoan, Yer oʻz
oʻqi atrofida ma’lum tezlikda aylanishi tufayli u shar shaklida boʻlmay, balki ikki
qutblari boʻyicha siqilgan sferoid (ellipsoid) shaklida ekanligi ma’lum qilindi.
Yerning shakli juda murakkab va oʻziga xos xususiyatga ega. Yerning
tabiiy yuzasi balandlik va chuqurlik, togʻlik va tekislik, tizma togʻ va vodiylardan
iborat. Yerning tabiiy shaklini aniqlash juda qiyin. Yerning shakli deganda uning
tabiiy shakli e’tiborga olinmaydi, faqat matematik shakli tushuniladi. Ana shu
matematik shakllardan Yerning tabiiy shakliga eng yaqini geoiddir. Geoid –
okean suvi tinch turgan paytda uning sathi boʻyicha okean quruqligi ostidan
sathiy yuza oʻtkazilganda hosil boʻladigan yumaloq shakldir.
Yer yuzasidagi har bir nuqtadan sathiy yuza oʻtkazish mumkin. Sathiy yuza
oʻziga xos xususiyatga ega boʻlib, uning barcha nuqtalarida shovun chizigʻi
perpendikular yoʻnalgan boʻladi. Bu shakl Yer shakli deb qabul qilingan. Yerning
shakli deyilganda quruqlikdagi past-balandliklar e’tiborga olinmaydi, chunki yer
yuzining koʻp qismi (71%) okean va dengizlar, oz qismi (29%) quruqlikni tashkil
etadi. Yerning geoid shakli tortish kuchi ta’siriga, tortish kuchi esa yer bagʻridagi
jinslarning joylashishi va zichligiga bogʻliq. Yerning ichki tuzilishi bir xil boʻlsa,
yer yuzasi silliq boʻlardi. Yerning ichki qismi har xil jinslardan tashkil topganligi
uchun geoid yuzasi toʻlqinsimon boʻladi.
Hozirgacha geoid shakli matematik formula bilan ifodalangan emas, lekin
olib borilgan geodezik ishlar geoidning aylanma ellipsoidga yaqinligini koʻrsatdi.
Geoid bilan ellipsoidning bir-biridan farqi (yer yuzining ba’zi nuqtalarida) 150 m
dan oshmaydi. Bu farq Yerning umumiy kattaligiga nisbatan juda kichikdir.
Shuning uchun geodeziyada Yer aylanma ellipsoid shaklida deb qabul qilingan.
Geodeziya kursidan ma’lumki, yerning asosiy sathiy yuzasi boshlangʻich
yuza deb qabul qilingan va u okean suvlarining tinch turgandagi sathidan
boshlanadi. Tinch holatdagi okean va dengiz suvlari sathining fikran qit’alar
ostidan shovun chizigʻiga perpendikular qilib davom ettirishdan hosil boʻlgan
shakl geoid deb ataladi.
2.1-rasm. Geoid shakl (Manba: Internet)
Datum (Burkard, 1984) – Yerning matematik modeli boʻlib, joyning
geografik koordinatasini hisoblash uchun asos yoki referens boʻlib xizmat qiladi.
Datum tushunchasi Yerning haqiqiy shakli va ellipsoid orasidagi farqni ajratish
uchun qoʻllaniladigan hisoblashlar yigʻindisi sifatida qaraladi. Koʻpgina davlatlar
va hududlar uchun mahalliy datumlar ishlab chiqilgan. Masalan, NAD 27 (North
American Datum, 1927) – bu Klark 1866 ellipsoidiga asoslangan boʻlib, u AQSH
ning Kanzas hududidan boshlanadi. Keyinchalik paydo boʻlgan NAD 83 (North
American Datum, 1983) – Yerning markaziga yaqinlashtirilgan (boshqa nomi
geomarkazlashgan) GRS 80 (Geodetic Reference System, 1980) ellipsoidiga
asoslangan.
Geoaxborot tizimida datum uch xil turda boʻladi: gorizontal, vertikal va
geometrik. Gorizontal datumni adabiyotlarda boshqacha, ya’ni referens datum
deb ham yuritiladi va u koordinata bilan bogʻliq boʻlsa, vertikal datum
balandliklar bilan bogʻliq boʻladi. Quyida biz ularga batafsil toʻxtalamiz. Datumning yana bir boshqa ta’rifi – bu referens-ellipsoidni mahalliy
geografik koordinatalarga transformatsiyalash va koʻchirish uchun xizmat
qiladigan parametrlar toʻplamidir.
Datum tushunchasi geodeziya va kartografiyada geoid shaklni berilgan
yoki oʻrganilayotgan joyning geoid shakliga iloji boricha yaqinlashtirish uchun
qoʻllaniladi. Bunda datum parametrlari referens-ellipsoidni X,Y,Z oʻqlar orqali
koʻchirish hamda dekart koordinata sistemasi tekisligida oʻqlarni rX, rY, rZ
burchaklar ostida burib beriladi. Bunda albatta referens-ellipsoidning parametrlari
hisoblangan а va f ni, ya’ni a – katta yarim oʻq va f – ellipsoid siqilishini bilish
zarur.