Genetika genetika so'zi grekcha genetikos — tug'ilishga taalluqli, aloqador degan so'zdan olingan. Genetika barcha tirik organizmlarga xos bo'lgan xususiyat — irsiyat va o'zgaruvchanlik qonuniyatlarini o'rganuvchi fandir. Irsiyat

Monoduragay chatishtirish

MENDELNING BIRINCHI QONUNI : Birinchi avlod duragaylarining bir xilligi

G.Mendel o'z tajribasida doni sariq va yashil no'xat o'simliklarini chatishtirdi. Shu chatishtirish natijasida olingan birinchi avlod duragaylarining hammasi sariq donli no'xat bo'lib chiqdi. Qarama-qarshi belgi (donlarning yashilligi) go'yo yo'qolib ketdi. Birinchi avlod duragaylarining bir xilligi to'g'risidagi qonun quyidagicha ifodalanadi.

Donlarning sariq rangidan iborat belgi yashil rang belgisini yuzaga chiqishiga yo’l qo'ymaydi. Belgining ustun turish hodisasi dominantlik deb, ustun turadigan belgi esa dominant belgi deb ataladigan bo'ldi. Qarama-qarshi bo'lgan, sirtdan yo'qolib ketgan belgi (yashil rang) retsessiv belgi deb ataladi. G.Mendel dominant va retsessivlikni belgilashda genetik simvolikani qo’lladi, ya'ni dominantlikni lotin alifbosining bosh harfi bilan, retsessivlikni esa kichik harf bilan ifodaladi. Chatishtiradigan ota-ona "P" (lotincha parental-ota ona) harfi bilan, uning avlodini esa "F" (lotincha fili-farzandlar) harfi bilan belgilanadi. Chatishtirish "x" bilan belginaladi. Jinslar esa b — erkaklik, p — ayollik simvollari bilan ifodalanadi.

Masalan, Fenotip: sariq no'xat x yashil no'xat.

Parental: AA x aa

Gameta A a

F₁ Aa – sariq no’xat

Hammasi fenotip jihatdan (sariq) bir xil, genotip jihatdan bir xil geterozigotali. Demak, bir juft alternativ belgisi bilan farqlanuvchi gomozigotali organizmlarni chatishtirilganda, ularni birinchi avlodi F₁ fenotipik va genotipik jihatidan bir xil bo'ladi. Bir juft alternativ belgisi bilan farqlanuvchi organizmlar chatishtirilishiga monoduragay chatishtirish deb ataladi. Agar ikki juft alternativ belgisi bilan farqlanuvchi organizmlar chatishtirilsa, diduragay, bir necha juft belgilari bilan farqlanuvchi organizmlar chatishtirilsa, poliduragay chatishtirish deb ataladi.

CHALA DOMINANTLIK: (oraliq irsiylanish)

Mendel o'z tajribalarida no'xatni avlodlarida to'la dominantlikni ko'rgan edi, ya'ni dominant gomozigota bilan geterozigota o'rtasida farq bo'lmagan edi. Lekin dominant gen geterozigota holatda hamma vaqt ham retsessiv gen ustidan to'la dominantlik qila olmasligi mumkin.Ayrim hollarda F₁ duragaylari ota-onaga o'xshamasligi mumkin. Bu holda oraliq vorislik (chala dominantlik) kuzatiladi.