Genetika genetika so'zi grekcha genetikos — tug'ilishga taalluqli, aloqador degan so'zdan olingan. Genetika barcha tirik organizmlarga xos bo'lgan xususiyat — irsiyat va o'zgaruvchanlik qonuniyatlarini o'rganuvchi fandir. Irsiyat

MENDELNING UCHINCHI QONUNI
YOKI BELGILARNING BIRIKMAGAN HOLDAGI MUSTAQIL KOMBINATSIYALANISHI

Ikki juft yoki undan ortiq alternativ belgilari bilan bir-biridan farqlanuvchi organizmlarni chatishtirish natijalarini tahlil qilish bilan Mendel o'zining 3-qonuni, ya'ni genlarning mustaqil kombinatsiyalanishi qonunini yaratdi. Ikki juft belgilari bilan bir-biridan farq qiladigan organizmlarni chatishtirish diduragay chatishtirish deb, uch juft belgilari bilan farq qiladigan organizmlarni chatishtirish triduragay chatishtirish deb ataladi. No'xat navlarini diduragay chatishtirish misolini ko'rib chiqaylik.

Doni sariq va silliq shaklda bo'ladigan no'xat yashil va burishgan donli o'simlik bilan chatishtirilganda birinchi avlodi duragaylarning hamma sariq rang silliq shaklda bo'ladi. Demak, chatishtirish uchun gomozigota formalar olingan bo'lib shunga ko'ra birinchi avlod duragaylarining hammasi sariq rangli silliq don bo'lgan. Birinchi genlar juftida dominant belgi sariq (A), retsessiv belgi yashil rang (a) bo'lib, ikkinchi genlar juftida no'xat donining silliq shakli (B) burishgan shakl (b) ustidan dominantlik qiladi. Birinchi avlod duragaylari o'z-o'ziga changlatilsa ularning naslida ajralish hodisasi ro'y beradi. Fenotipik jihatidan har xil nisbatda bo'ladigan 4 guruhdagi avlodlar yuzaga keladi. Uni quyidagicha ifodalash mumkin:

P

Gameta
AABB

(AB)
x aabb

(ab)

F{

AaBb

No'xat o'simligida — diduragay chatishtirish.

P F1

AaBbx

AaBb

Gameta

AB, Ab, aB, ab.

AB, Ab, aB, ab

Hosil bo'lgan gametalarni Pennet katakchalariga joylashtirib, ularni erkin holdagi

kombinatsiyalarini kuzatish mumkin.

***

AB

Ab

aB

ab

**

AB

AABB

AABb

AaBB

AaBb

Ab

AABb

AAbb

AaBb

Aabb

aB

AaBB

AaBb

aaBB

aaBb

ab

AaBb

Aabb

aaBb

aabb

Katakchadagi genotiplarni sariq silliq don beradigan 9 ta (A-B-), sariq burishgan don beradigan 3 ta (A-bb), yashil silliq don beradigan 3 ta (aaB-) va yashil burishgan don beradigan 1 ta (aabb) fenotiplar, ya'ni fenotipik jihatdan 9:3:3:1, shuningdek, genotipi jihatidan esa 1 : 2 : 2 : 4 : 1 : 2 : 1 : 2 : 1 ga erishish mumkin.

Diduragay va monoduragay chatishtirish natijalarini solishtirib ko'raylik. Har bir juft genlar bo'yicha ajralish natijalarini alohida-alohida hisobga olinadigan bo'lsa, u holda monoduragay chatishtirish uchun harakterli bo'lgan nisbat saqlanib qoladi.

Diduragay chatishtirishda no'xat sariq donlar (A) sonining yashil donlar (a) soniga nisbati (3 : 1) ga teng bo'ladi.

Silliq donlar (B)ning burishgan donlar (b) nisbatida ham huddi shunday natija kuzatiladi. Shunday qilib, diduragay chatishtirish aslini olganda bir-biridan mustaqil tarzda amalga oshadigan, ya'ni ustma-ust bo'lib to'shalgan ikkita monoduragay kombinatsiyadan iboratdir.

Shunday qilib, Mendel tomonidan yaratilgan uchinchi qonuniyat genlarning mustaqil kombinatsiyalanishi deb atalib, uni quyidagicha talqin qilish mumkin: ikki va undan ko'proq juft alternativ belgilari bilan farqlanuvchi gomozigota individlar chatishtirilganda ularning ikkinchi avlodi (F2) belgilarning bir-biriga birikmagan holdagi mustaqil kombinatsiyasi ro'y beradi va natijada ularning avlodlarida uchramaydigan xususiyatlarga ega bo'lgan individlar (sariq burishgan va yashil silliq) hosil bo'ladi.

Demak, belgilarning birikmagan holdagi erkin kombinatsiyasi shu belgilarni rivojlanishini belgilaydigan genlar alohida-alohida xromosomalarda joylashgan taqdirdagina sodir bo'ladi.

Agar ota-ona formalari bir juft alternativ belgilari bilan farqlansa, ularni F2 avlodida fenotipik ajralish 3 : 1 diduragay chatishtirishda

(3 : l)², triduragay chatishtirish uchun (3 : l)³ va poliduragay chatishtirish (3 : 1)ⁿ bo'ladi. Shuningdek, gametalar hosil bo'lish tiplarining sonini ham hisoblash mumkin. Monoduragayda Aa ikki tipdagi gameta 2¹ diduragaylarida AaBb to'rt xil tipdagi gameta 2², triduragaylarda Aa Bb Ss sakkiz xil tipdagi gameta 2³ hosil bo'ladi.