Ribosomalarda oqsil sintezining mexanizmi. Ribosomalardagi oqsil sintezi yoki translyatsiya uch bosqichga boTinadi: initsiatsiya (boshlanish), elongatsiya (polipeptid zanjirining uzayishi) va terminatsiya (tugashi).
Initsiatsiya. Initsiatsiya juda murakkab va muhim bosqichni boshlab beruvchi reaktsiya. Bu bosqichda oqsil sintezi uchun lozim boTgan apparat ayrim komponentlardan yigTlib, ish boshlashga tayyorlanadi. Translyatsiyaning boshlanishi sekinlik bilan boradigan jarayon. Ribosomalar translyatsiya jarayonining markazi boTganligi uchun mRNK bilan bogTanishi kerak. Ribosoma ishlamagan holatida subbirliklarga ajralgan boTadi. Yadrodan sitoplazmaga oTgan mRNK kichik subbirlikning katta subbirlikka birikadigan yuzasi bilan bogTanadi. Subbirlikka birikadigan nuqta RNK ning 5'-oxiri bilan yonma-yon joylashgan, shuning uchun RNK dasturini "o'qish" 51 —>31yoki NH2—>COOH yo'nalishida boradi. Subbirliklar chegarasida mRNK ning faqatgina ikkita kodoni joylasha oladi.
Mavzuning o ’rganilgan darajasi: - Genetik axbarotni uzatishni biologik o'rganish va uni ko'p o'zbek va jahon olimlari boshqalar tomonidan o’rganilgan.
Kurs ishi tuzilishi: kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo'lib, jami 34 sahifani tashkil etadi
I bob. Genetik axborot uzatilish va uning turlari 1.1. Genetik axborot uzatilish jarayoni va uning asosiy vositalari Genetik axborotning ko chirilish turlari. Turli xil organizmlarda genetik axborot kochirilishining aniqlangan 3 xil usulini keltirish mumkin:
Replikatsiya genetik axborotni bitta klassdagi nuklein kislotalari ichida iJcliirilislii yoki nusxa olish, oz-ozidan ikki hissa kopayish. Bu fundamental jarayon hujayralar boTinishida nasliy belgilarning avloddan-avlodga ozgarmay uzatilishidan iborat. Genetik axborotni o tkazilishi nuklein kislotalarning bir sinfida, ya'ni DNK dan DNK ga yoki ayrim viruslarda RNK dan RNK ga ko'chirish yoTi bilan amalga oshadi.
Genetik axborotni har xil klassda nuklein kislotalar ortasida - DNK dan RNK ga otkazilishiga transkriptsiya yoki kochirib yozish deb aytiladi. Transkriptsiyada replikatsiyadan farqi DNK molekulasidagi axborot toliq otkazilmaydi, uning ayrim qismlarigina kochiriladi. Transkriptsiya natijasida hamma turdagi asosiy RNK lar: (mRNK, tRNK, rRNK) va minor RNK lar hosil boTadi. Demak, DNK sistronlari faqat polipeptid zanjirining strukturasi togrisida emas, balki tRNK, rRNK va minor RNK strukturalari togrisida ham axborot saqlaydi.
Transkriptsiya jarayonida axborot togri -DNK dan RNK ga va teskari - RNK dan DNK ga otishi mumkin. Teskari transkriptsiya birinchi marotaba onkoviruslarda (onsma hosil qiladigan RNK li viruslarda) aniqlangan. Virus RNK sining nusxasi xojayin-hujayraning DNK sida teskari transkriptsiya yoTi bilan
joylashib - shishli transformatsiyaga olib keladi. Teskari transkriptsiya faqat hujayraning shishli transformatsiyasida emas, ularning me'yoriy hayot faoliyatida yoki differentsiyallanish jarayonida ham ahamiyatga ega. Teskari transkriptsiya mRNK dan boshqa barcha turdagi RNK larga ham tegishli.
Genetik axborotning har xil sinfdagi makromolekulalar ortasida, ya'ni mRNK dan oqsilga otkazilishiga translyatsiya yoki tarjima deb aytiladi. Translyatsiyada nuklein kislotalari tilida yozilgan genetik axborot aminokislotalar tartibida yozilgan oqsillar sinteziga kochiriladi. Translyatsiya jarayonida faqat mRNK ishtirok etadi, rRNK va tRNK yordamchi vazifasini bajaradi. Translyatsiya faqat togri yonalishda kechadi, ya'ni mRNK dan oqsil sintez boTadi va orqaga qaytmaydi.
Hujayrada genetik axborotni kochirilishi uzluksiz jarayon, uni quyidagi sxemada ifodalash mumkin:
Hozirgi zamon biologiyasining asosiy postulati DNK RNK ni, RNK dan oqsilni hosil boTishi. Bunda DNK - axborot xazinasi, u oqsil biosintezida bevosita ishtirok etmaydi. Demak, genlar ta'sirida birlamchi mahsulot sifatida
ikki turdagi makromolekulalar hosil boTadi. Bular awalo oqsil, mRNK va uning rRNK, tRNK turlari va ba'zi minor RNK lar.
Transkriptsiyada xromatin DNK sida yozilgan axborotning bir qismidan RNK nusxasi sifatida foydalaniladi. DNK ning faol boTmagan qismlari xromatinning globulyar nukleosomalari tarkibiga kirsa, faol qismlari nukleosomalar orasidagi fragmentlar yoki "ochilgan" to'g'ri nukleosomalar tarkibida boTadi.
Prokariot va eukariotlarda transkriptsiyaning elementar birligi, ya'ni transkriptsiyaga uchraydigan DNK bo'lagi transkripton deb ataladi. Ba'zida prokariotlarning transkriptonlari operon deb ham ataladi. Transkriptonning uzunligi 300 dan 1000000000 tagacha nukleotiddan tashkil topgan.
Transkriptonning har bir qismi turli xil vazifalarni bajaradi. Bir guruh qismlar axborot saqlovchi, boshqalari esa - axborot saqlamaydigan guruhlarga boTinadi. Axborot saqlovhci qismlariga polipeptid zanjiri yoki matritsali boTmagan RNK (rRNK va tRNK) strukturalari to g risida axborot; axborot
S truktura genlarida axborot saqlovchi struktura genlari ekzonlar, axborot saqlamaydiganlari esa intronlar deb ataladi. Intronlar ekzonlar uchun qo' shimcha regulyator vazifasini bajarishi mumkin
Transkriptonning sxematik tuzilishi. Xromosoma DNK sida harakatchan fragmentlar aniqlangan boTib, ular mobil genlar yoki transpozonlar deb aytiladi. Bunday genlarning bir nechta turlari aniqlangan boTib, ular ozl arming nukleotidlar tarkibi va polinukleotid zanjirining uzunligi bilan farq qiladi. Transpozonlarning migratsiyasi teskari transkriptsiya mexanizmi bilan tushuntiriladi, ya'ni oldin mobil genlarning
transkripti hosil boTadi, keyin esa u xromosomaning boshqa qismida DNK nusxasi uchun matritsa
sifatida foydalaniladi. "Sakrovchi" genlarning vazifasi esa to li q aniqlangan emas. Transkriptsiya boshlanadigan transkriptonning boshlang'ich qismiga promotor deb aytiladi. Unga transkriptsiyaning boshlanishini yengillashtiruvchi oqsillar va transkriptsiyaning fermenti boTgan RNK-polimeraza birikadi. Operator - transkriptsiyaning oqsil-regulyatorlarini bogTovchi DNK ning bir qismi. Prokariotlardagi bunday transkriptsiyaning oqsil-regulyatorlari repressorlar hisoblanadi.
Eukariotlarda esa promotordan keyin aktseptor yoki boshqaruvchi zona deb ataladigan transkripton qismi joylashgan boTadi. U bilan transkriptsiyaga ta'sir etuvchi turli xil regulyatorlar o'zaro ta'sirlashadi. Aktseptor zonada DNK fragmenti boTib, unga kuchaytiruvchi yoki "enxanser" deb aytiladi, u RNK- polimeraza ishtirokida transkriptsiya jarayonini yengillashtiradi.
Operator yoki aktseptor zonaga intron va ekzonlardan tashkil topgan struktura sistronlari yoki genlar birikadi. Bitta transkriptonda bitta struktura sistroni (monosistronli transkripton) yoki bir nechta (ko'p sistronli transkripton) boTishi mumkin. Transkripton oxirida transkriptsiyaning tugashi togrisida xabar beruvchi nukleotidlar tartibi - terminator joylashgan. Transkriptsiya natijasida hosil boTgan RNK ga transkript deb aytiladi. Transkript - transkriptonning promotordan terminatorgacha boTgan komplementar nusxasi.
Transkriptsiya uchun quyidagi sharoitlar boTishi kerak:
1. transkriptsiya amalga oshadigan DNK boTagi bir zanjirli matritsa hosil
boTishi uchun ajralgan holda boTishi (RNK sintezida DNK ning faqat bitta zanjiri matritsa boTib xizmat qiladi);
RNK sintezlanishi uchun ATF, GTF, UTF va STF ribonukleozidtrifosfatlar boTishi;
DNK matritsasi asosida RNK ni sintezlovchi transkriptsiyaning maxsus fermentlari DNK ga bogTiq RNK-polimerazalar boTishi.
