Generator datchiklari

Gеnеrаtоrli datchiklar va ularning ishlash prinsipi
Rеjа:


1. Gеnеrаtоrli datchiklar


2. Induksion va fotoelektrik datchiklar


3. P’ezoelektrik va тermoelektrik datchiklar (termoparalar)


Generator datchiklari
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish signaliga (u) o’zgartiriladi. Ushbu o’zgartirish kirish signali energiyasi hisobiga bo’ladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch ko’rinishida hosil bo’ladi. Bu turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bo’ladi va qo’shimcha energiya manbaisiga ega bo’lishi shart emas.
Gеnеrаtоrli dаtchiklаr rоstlаnаyotgаn pаrаmеtrlаr tа`siridа o’zlаri prоpоrtsiоnаl E.Yu.K. lаr hоsil qilаdi. Ulаr elеktr enеrgiyali mаnbаgа ulаnаdi. Misоllаr: tеrmоpаrаlаr, tаxоgеnеrаtоr, pеzоelеktrik dаtchiklаr, fоtоdiоdlаr vа x.k.
Generator datchiklari induksion, fotoelektrik, p’ezoelektrik va termoelektrik datchiklari (termoparalar) guruxiga bo’linadi.
Induksion datchiklar
Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga asoslangan bo’ladi, ya’ni magnit oqimi o’zgartirilayotgan konturda EYUK hosil bo’ladi:
(5.1)
Induksion datchiklar 3 hil ko’rinishga ega: 1. Cho’lg’amli. 2. Ferromagnit detali xarakatlanuvchi 3. Тaxogeneratorli
O’zgаrmаs mаgnit mаydоni 2 usuldа: o’zgаrmаs mаgnitlаr yordаmidа vа o’zgаrmаs tоk o’tаyotgаn g’аltаklаrdа hоsil qilish mumkin
Bundаy dаtchiklаrgа misоl qilib tоxаgеnеrаtоrlаrni ko’rsаtish mumkin. Ulаr kichik quvvаtli elеktr mаshinаsi bo’lib аylаnish tеzligini o’lchаsh uchun ishlаtilinаdi.

5.1 – rasm.
Tоxogеnеrаtоrni qo’zg’аtish cho’lg’аmi vа yakоrdаn ibоrаt bo’lib, qo’zg’аtish cho’lg’аmi mаgnit mаydоnini hоsil qilаdi. Yakоr qo’zg’аluvchаn qism bo’lib, u аylаntirilgаndа, uning cho’lg’аmlаridа аylаnish tеzligi prоpаrtsiоnаl E.Yu.K. hоsil bo’lаdi:
E=k*f*n
bu еrdа k – mаshinаning tuzilishigа bоg’liq kоyfisеnt,
f – mаgnit оqimi,
n – yakоrning аylаnish tеzligi.
Tоxаgеnеrаtоr sеzgirligi yuqоri ulаrning chiqish signаli kаttа quvvаtgа egа. Ulаrning kаmchiligi chiqish signаli kаttаligini yukning qаrshiligigа bоg’liqligidаdir.
Fotoelektrik datchiklar
Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bo’ladi. Ichki fotoelektrik effekt urug’lik oqimi ta’sirida erkin elektronlar o’zining energetik holatini o’zgartirib, moddaning o’zida qolishi xodisasi bilan xarakterlanadi. Bunda modda ichida ko’cha oladigan erkin zaryadlar hosil bo’ladi. Erkin zaryadlar modda ichida ko’chganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qiladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr o’tkazuvchanlikni o’zgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan).
Ichki fotoeffektli fotoelementlar ko’pincha ventilli fotoelementlar deb ataladi. Selenli fotoelementlar eng ko’p tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi. Selenli fotoelementning tuzilishi va sxemasi 5.2 a-rasmda, uning xarakteristikasi esa 5.2 b-rasmda ko’rsatilgan.

Ф
1
2
3
а) б)
5.2-rasm. Fotoelement va uning tavsifnomasi.
Element (5.2 a-rasm) yupqa oltin qatlami 1, berkituvchi qatlam 2, selenli qatlam 3 va po’lat taglik 4 dan iborat. Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi qatlam hosil bo’ladi; bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bo’lib, yorug’lik oqimi bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi. Yorug’lik oqimi oltin qatlamidan o’tib, ventilli fotoeffekt hosil qiladi, shunda elektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan ajratilgan) qatlamga o’tadi.

Fotorezistorlar

Fotorezistor – yarim o’tkazgich fotoelektrik asbob bo’lib, bunda foto o’tkazuvchanlik hodisasi qo’llaniladi, ya’ni optik nurlanish ta’sirida yarim o’tkazgichni elektr o’tkazuvchanligi o’zgaradi. Fotorezistor tuzilishi quyidagi rasmda ko’rsatilgan.

5.3 rasm. Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi.
1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material.
Asosiy kattaliklari:
, (5.2)
Qorong’ulik qarshiligi – yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati teng diapazonga ega R_k =10²10⁹ Om;
Ishchi kuchlanishi – ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor o’lchamlariga bog’liq, ya’ni elektronlar orasidagi masofaga bog’liq ravishda 1-1000 V gacha tanlanadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, fotorezistorlarning kattaliklari, tashqi muhit ta’sirida o’zgaradi. Fotorezistorlar afzalligi: yuqori sezgirligi, nurlanishning infraqizil qismida qo’llash mumkinligi, o’lchamlari kichikligi va doimiy tok va o’zgaruvchan tok zanjirlarida qo’llash mumkinligi.



Adabiyotlar:

1. 
   Yusupbekov N.R., Muxamedov B.I., G’ulomov Sh.M. Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish. –Toshkent: O‘qituvchi, 2011.
   
2. 
   Vaxidov A.X., Abdullaеv D.A. Avtomatikaning tеxnik vositalari. Toshkent, 2012.
   
3. 
   Aripov N.M. “Avtomatik boshqarish nazariyasi va avtomatika elеmеntlari” ma'ruzalar matni. Toshkеnt, 2010.
   
4. 
   Ismoilov A.I., Nazarov O.K. “Avtomatika va avtomatlashtirish asoslari” fanidan ma'ruzalar matni. Andijon, 2006.