108
объектнинг ваќт доимийси камаяди. Шунинг учун объектнинг хар хил юклари-
га автомат ростлагичларнинг турлича оптимал ростланишлари тўѓри келади.
Агар ростланувчи объектга ѓалаёнловчи ёки бошќарувчи таъсир кўрса-
тилса, объект чиќишидаги ростланувчи катталик шу заћоти эмас, балки бир
мунча ваќт ўтгандан сўнг ўзгаради, яъни объектда жараённинг кечикиши ћосил
бўлади. Модда (энергия)нинг яќинлашиши ёки сарф ўзгариши бўйича оний
(поѓонали) ѓалаёнланиши объект учун энг ёмон ћолдир. Шунинг учун ростлаш
тизимлари поѓонали ѓалаёнланиш учун мос ћисобланади.
Объектдаги кечикиш ќаршиликлар мавжудлиги ва тизимнинг инерцион-
лиги билан изоћланади. Соф (ёки транспорт) ва оралиќ (сиѓимли) кечикишлар
мавжуд.
Ѓалаёнловчи ёки бошќарувчи таъсир кўрсатилган моментдан бошлаб ро-
стланувчи катталик объект чиќишида ўзгара бошлаган пайтгача ўтган ваќт соф
кечикиш дейилади. Бу ваќт модда ёки энергия оќимининг ћаракат тезлиги ва
ѓалаёнловчи таъсир кўрсатилган нуќта билан ростланувчи катталикнинг ћозир-
ги ќиймати ўлчанадиган нуќта орасидаги масофадан аниќланади. Соф кечикиш
ташќи таъсирнинг шакли ва миќдорига таъсир ќилмай, фаќат объект чиќиши-
даги реакцияни ваќт мобайнида силжитади. Агар
кириш таъсири синусоидал
характерга эга бўлса, объектда соф кечикиш мавжудлиги чиќиш сигналининг
фаза бўйича кечикишга олиб келади.
.
2
т
т
Т
wt
t
p
j
=
=
(10.12)
Агар объектдаги модда ёки энергия ћаракатининг тезлигини чексиз кат-
таликкача етказиш мумкин бўлса, соф кечикишни нолга тенглаштириш мумкин
бўлар эди. Соф кечикишни минимумга етказиш учун датчик сезгир элементини
ва ижро этувчи механизмнинг ростловчи органини бир-бирига ћамда ростловчи
объектга мумкин ќадар яќин жойлаштириш лозим.
Оралиќ кечикиш ростланувчи объектда гидравлик ва иссиќлик ќарши-
ликлари билан ажратилган бир ёки бир неча ўзаро боѓланган сиѓимларнинг
мавжудлиги билан изоћланади. Бу ќаршиликлар объектда модда ёки
энергия
ћаракатига тўсќинлик ќилиб, тарќалиш эгри чизиѓининг трансформациясига
109
сабаб бўлади. Оралиќ кечикишни объектнинг тарќалиш эгри чизиѓида
график
равишда ростланувчи катталикнинг ўзгариши бошланган моментдан тарќалиш
эгри чизиѓига ўтказилган уринманинг абцисса ўќи билан кесишган нуќтасигача
ўтган ваќт даври билан аниќлаш мумкин. Оралиќ кечикиш ўтиш жараёнининг
айниќса дастлабки даврида объект тарќалишининг ќиймати ќанча катта бўлса,
ѓалаёнловчи таъсир натижасида ростланувчи катталикнинг ўзгариши шунча
паст бўлади. Шундай ќилиб, кичик ўзгаришли ўтиш жараёнлари оралиќ кечи-
киш автоматик ростлаш вазифаларини енгиллаштиради.
Оралиќ кечикиш объектдаги сиѓимлар сони ва оралиќ ќаршиликлар
миќдори билан аниќланади. Оралиќ ќаршиликларнинг ваќт бўйича ўзгариши
оралиќ кечикиш миќдорининг ортишига олиб келади. Ростланувчи объектнинг
тўлиќ кечикиш ваќти
t соф кечикиш ваќти t
m
билан оралиќ кечикиш ваќти
t
n
нинг йиѓиндисидан иборат:
n
т
t
t
t
+
=
(10.13)
Кечикиш ростлаш жараёнининг сифатига ёмон таъсир ќилиб, жараённинг
турѓунлик коэффициентини камайтиради. Тўлиќ кечикиш ваќти ќанча кўп бўл-
са, объект ишини ростлаш шунча ќийинлашади. Баъзан кечикишнинг ћаддан
ташќари катталиги объектдаги ростлашни ќийинлаштиради. Шунинг учун
тўлиќ кечикиш миќдорини иложи борича камайтириш маќсадга мувофиќдир.
Do'stlaringiz bilan baham: