Garbiy yevropa xalqlari etnogenezi

Garbiy yevropa xalqlari etnogenezi
Yevropa xalklari eng kadimgi zamonlardan yuksak madaniyat yaratgan, ayniksa kuxna Gresiya va Rim davrlaridan boshlab ular Yevropa madaniyatiga asos solgan elatlarning avlodlaridir. 
Butun yer yuzidagi kuruklikning 4,9 mln. kv.km. ( 4 foizi) ni egallagan Yevropada taxminan 600 million kishi yashaydi. Bu yerda xozirgi davrda 50 dan ortik katta-kichik xalklar mavjud. Ularning etnik kiyofasi va ma'naviy tarakkiyoti bir-biri bilan boglik. Kit'aning boshka kit'alardan farki shundan iboratki, mamlakatlar orasida tabiiy gov xisoblangan baland toglar va bepoyon saxro-dashtlar yuk. Aksincha, davlatlar bir-biri bilan serunum tuprokli vodiylar va urmonli adirlar bilan chegaradosh. Kengligi garbdan sharkkacha ya'ni Priney yarim orolining Atlantika soxillaridan Kora dengiz soxillarigacha chuzilgan.
Yevropada kema suzadigan daryolar kup. Dunay, Visla, Oder, Elba, Reyn, Sena, Luara, Po, Rona kabi daryolar muxim aloka vositasini bajaribgina kolmay, xalk xujaligining turli soxalarida keng foydalanib kelingan.Usimlik va xayvonot dunyosi kup asrlik xujalik faoliyati tufayli uzgarib ketgan.Asrlar davomida kadimiy urmonlarni ayovsiz kesib, bepoyon ekin maydonlarining paydo bulishi natijasida tabiiy manzara uzgarib ketgan. Butun Yevropa tekisliklarida eng kadimgi dexkonchilik va chorva markazlari joylashgan. Serunum tuprokli yerlar eski urmon va daraxtzorlardan tozalanib ekin dalalariga, tog yonbagirlari esa mol bokiladigan yaylovlarga aylantirilgan. Kit'aning taxminan 3g'2 kismini xozirda tabiiy va sun'iy urmonlar egallaydi. Ammo ular nixoyatda notekis joylashgan. 
Tabiiy geografik jixatdan kit'ani bir necha viloyatlarga bulish mumkin. Etnografik nuktai – nazardan keyingi tasniflashga binoan kit'a 4ta guruxni tashkil etadi:
1.Shimoliy Yevropa (Finlandiya, Shvesiya, Norvegiya, Daniya, Islandiya).
2.Sharkiy Yevropa (Polsha, Germaniya, Chexiya, Slavakiya, Vengriya, Ruminiya
Bolgariya, Yugoslaviya, Albaniya).
3.Garbiy Yevropa (Angliya, Irlandiya, Fransiya, Belgiya, Niderlandiya,
Shveysariya, Avstriya, Monoka, Lyuksemburg).
4.Janubiy Yevropa (Portugaliya, Ispaniya, Italiya, Gresiya, Gibraltar, 
Malta, San-Marino, Kipr).
Insoniyat Janubiy Yevropa va uning urta kismini eng kadimgi davrlardan uzlashtira boshlagan. Keyingi asrlarda utkazilgan tadkikotlar shuni kursatdiki kupchilik Yevropa mamlakatlarida ilk paleolit davridan odamlar yashagan. Fransiya gorlaridan topilgan tosh kurollar bu yerda ketma-ket paleolit madaniyati shakllanib kelganligini tasdiklaydi. Kuyi paleolit madaniyatining ijodkorlari – geydelberg va neandertal deb atalgan mavjudotlar xali xozirgi zamon odami shakliga yetmagan bulsada yukori paleolit madaniyatini yaratganlar va ongli odam ( sapiyens) darajasiga kutarilgan. Keyingi vakillar deyarli butun Yevropaga tarkalgan. Ularni antropologlar irkiy jixatdan xozirgi yevropaliklarga yakin kramonon irkiy tipi deb ta'riflaydilar.Demak, xozirgi yevropaliklarning bevosita ajdodlari er.av. 30 ming yillar mukaddam paydo bulgan. 
Ular dastlab yirik xayvonlarni ov kilib kun kechirganlar, gorlarda , chayla va yertulalarda yashab toshdan, yogoch va suyakdan turli kurollar yasaganlar. Teridan kiyim tikishni bilganlar. Ular kichik uruglarga bulingan, koyalarga rasmlar chizganlar, turlicha xujalik tiplarini yaratganlar. Masalan, Boltik buyida asosan balikchilik ( maglemos madaniyati), shimoliy dengiz soxillarida dengiz terimchiligi (kyokkemeding madaniyati) xujaliklari paydo bulgan. 
Neolit davrida ya'ni er.av. 4-2 ming yilliklarda tosh kurollar ishlab chikarilishi takomillashadi, uk-yoy kashf etiladi, kulolchilik va tukimachilik paydo buladi. Asta-sekin dexkonchilik va chorvachilik xujaliklari tashkil topib utrok axoliga xos kishloklar tashkil topadi. Er.av. 2 ming yillikdan boshlab butun Yevropa kit'asiga xind-yevropa tillarida gapiradigan kabilalar tarkala boshlaydi. Ular asta-sekin janubda Bolkon yarim orolini va Krit orolini keyin Italiyaning kup kismini egallaydi. Eng katta tulkin ( kelt kabilalari) Garbiy Yevropaga yetib xozirgi Fransiya va Belgiyaga joylashgan. Priney yarim oroliga kelgan keltlar iberlar bilan aralashib “keltiber” axolisiga asos solgan, Britaniya orolini egallagan. 
Sharkdan kuchib kelgan gunnlar, avarlar, bulgor va vengerlar maxalliy xind-yevropa xalklarini xarakatga keltirgan. Usha davrda german kabilalari garb tomon siljib keng xududda joylashgan. Dnepr va Visla voxalarida yashagan slavyan kabilalari esa Bolkon yarim orolida va Sharkiy Yevropaga kuchib kelib urnashgan. Bu etnik jarayon keyinchalik xam davom etib xozirgi Yevropa xalklarining shakllanishiga asos solgan. 
Xozirgi Yevropa xalklarining kupchiligi Xind - Yevropa – slavyan , german, roman va kelt tillarida gapiradigan slavyan til turkumiga Grabiy slavyanlardan chxlar, slovaklar, polyaklar va janubiy slavyanlardan serblar, bolgarlar, xorvatlar, slovenlar, chernogorlar, makedoniyaliklar va bosniylar kiradi. Roman til turkumiga janub va garbda yashovchi italyanlar, fransuzlar, vallonlar, ispanlar, portugallar, ruminlar kiradi. Kadimgi davrda keng tarkalgan kelt tilida gapiradigan elatlarning avlodi xozir fakat Irlandiyada, kisman Shotlandiyada, Angliya va Fransiyaning Bretan yarim orolida yashaydi. Keltlarning kup kismi Rim imperiyasi xukmronlik kilgan davrda roman tillari bilan aralashib, keyinchalik german kabilalari tarkalishi bilan german tiliga singib ketgan. German xalklariga nemislar, avstriyaliklar, gollandlar, flamandlar, shvedlar, norveglar, daniyaliklar, islandlar, inglizlar va kisman shveysariyaliklar kiradi. Xind-Yevropa tilarida greklar va albanlar xam gapiradi. Vengerlar yoki madyarlar, finnlar, soamlar va loparlar finno – ugor til oilasiga kiradi. Bolkon yarim orolida yashovchi turklar va gagauzlar esa turkiy tillarda gapiradilar. Fakat Malta orolida arab tili saklangan.
Eng yirik xalklarning etnik tarixi tugrisida kiskacha gapirib utish zarur. Garbiy slavyanlardan polyaklar X asrlarga kelib polyaklar, vislyanlar, pomoryanlar, mazovsha va silezliklardan tashkil topgan davlat territoriyasida xalk sifatida shakllangan. Usha davrlarda Buyuk moroviya knyazligi chegarasida chex, slovak, morava kabilalari birikib xozirgi Chexiya va Slavakiya xalklariga asos solgan edi.
Xozir bolgar xalki U-U1 asrlarda Bolkonga kelgan janubiy slavyan kabilalari bilan maxalliy frakiy axolisi xamda VII asrlarda sharkdan bosib kirgan va uz nomini bergan turkiy tildagi kuchmanchi bulgorlarning aralashishi natijasidapaydo buladi.
Yugoslaviya xalklarining slavyan ajdodlari VII asrlarda juda keng territoriyada - Kora dengiz kirgoklaridan Adriatikagacha joylashgan. Ular kadimgi maxalliy illiriya va frakiyalik roman xalklari bilan tuknashib kisman kuvib chikarganlar yoki aralashib ketgan.