G‘arb falsafasi Reja: Qadimgi yunon-Rim falsafiy maktabi

«Hayot  falsafasi»  XIX  asrning  60-70-yillarida  mexanistik  tabiatshunoslik  va  mumtoz 

ratsionalizmning  tanazzuli,  pozitivizm,  empiriokrititsizm,  yangi  kantchilikda  ifodalangan 

spentizm,  metodologizm  va  gnoseologizm  zo‘ravonligiga  qarshi  aksil  amal  sifatida  paydo 

bo‘ldiyu hayot falsafasining o‘ziga xos belgilari volyuntarizm, irratsionalizm va intuitivizm edi. 

U eng katta ta’sirga XX asrning birinchi choragida erishdi. Bu  yo‘nalishning ko‘zga ko‘ringan 

vakillari  falsafada  Fridrix  Nitsshe  (1844-1900),  Vilgelm  Diltey  (1833-1911),  Georg  Zimmel 

(1858-1918), O.SHpenglar (1880-1936), Anri Bergson (1859-1941) edilar. 

Hayot  falsafasining  bosh  tushunchasi  –  «hayotdir».  Bu  tushuncha  juda  ham  tarqoq  bo‘lib, 

aniq va tushunarli ifodaga ega emas. U turli faylasuflar qarashlarida o‘ziga xos xususiyatga ega. 

Nitsshe  nuqtai  nazarida  hayot  tirik,  tabiiy,  «kuchlarni  to‘plovchi  iroda»ga  va  hokimiyatga 

intiluvchi narsadir. Diltey va Zimmel uchun hayot – bu «yuz bergan narsalarning irodasi, turtki 

va his-tuyg‘usi»,  «boshdan kechirilgan afsus-nadomat»dir; Bergson qarashlariga muvofiq hayot 

–  bu  «uzunlik»,  «hayotiy  jo‘shqinlik»,  «to‘xtovsiz  ijod»,  «oqim»dir.  Hayot  uzluksiz  oqim 

sifatida bo‘lib, uni aql, mantiq, nazariya vositasida bilib bo‘lmaydi, faqat bevosita, ichki tuyg‘u 

bilangina idrok etish mumkin. 

Hayot  falsafasining  asoschisi  va  eng  yirik  vakili  F.Nitsshe  hisoblanadi.  Nitsshe  falsafasida 

hokimiyatga nisbatan bo‘lgan iroda haqidagi ta’limot markaziy o‘rinda turadi. «Nima yaxshi? – 

deb  so‘raydi  Nitsshe,  -  insondagi  kuchga,  hokimiyatga  nisbatan  bo‘lgan  iroda  va  qudratga 

nisbatan bo‘ladigan his-tuyg‘uni oshirib boruvchi hamma narsa. Pragmatizm asoschisi mashhur 

Amerika  matematigi,  mantiqshunosi  va  faylasufi  CHarlz  Pirs  (1839-1914)  edi.  Pragmatizm 

asosida  «shubha  –  din»  nazariyasi  yotadi.  O‘z  hayoti  jarayonida  inson  qandaydir  birlamchi 

xildagi  faoliyatlarni  ishlab  chiqadi.  Bizning    barcha  fikrlarimiz  ushbu  faoliyatlar  ko‘nikmasini 

ishlab  chiqishga  qaratilgandirlar.  Pirs  aqidasicha,  bu  maqsadga  nimaiki  taalluqli  bo‘lmasa, 

ularning  barchasi  fikrga  qadaladi,  ammo  uning  o‘zi  yoki  uning  qismi  bo‘la  olmaydi.  Bilish 

jarayonida  bizning  barchamiz  qandaydir  ishonchga  (nimalargadir  shonamiz)  va  qandydir 

shubhalarga etib kelamiz. Bizning ishonchimiz yoki e’tiqodimiz (nimagalargadir ishonish) – bu 

muayyan sharoitlarda ishlab chiqilgan ko‘nikmalar asosida muayyan tarzda faoliyat ko‘rsatishga 

tayyorligimizdadir.  

---