G‘arb axborot nazariyalari

Zamonaviy matbuot tipologiyasi Sho‘rolar davrida OAV yagona partiya tomonidan boshqarilgan bo‘lsa, Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng va hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida matbuotning turli ko‘rinishlari sezilarli darajada kengaydi. Ularni quyidagilarga bo‘lish mumkin: jiddiy (sifatli) ya’ni jamiyatning ziyoli qatlamining fikrini ifoda etuvchi yoki alohiga xizmat qiladigan ommaviy matbuot; davlat, ya’ni hukumat xazinasidan ta’minlanadigan yoki yashash uchun mustaqil ravishda pul topadigan tijorat matbuot; rasmiy, ya’ni hukumatning nuqtai nazarini ifoda etuvchi yoki o‘z homiysi yoki xo‘jayiniing fikrini ifoda etuvchi mustaqil matbuot; hukmron, ya’ni hukumat organlarining iqtisodiy va siyosiy yo‘nalishini targ‘ib va tashviq qiluvchi yoki jamiyatning ba’zi tartib-qoidalarini tanqid qiluvchi muxolifatdagi matbuot; siyosiylashgan, ya’ni asosan siyosiy kurashlarni aks ettiruvchi yoki ma’lum bir partiyaning tarafini oluvchi matbuot; ishbilarmon, iqtisodiy, ya’ni yangi biznes va shu odamlarga xizmat qiluvchi yoki gazetxonlar ko‘nglini xushlovchi matbuot; milliy tillarda nashr etilayotgan yoki xorijda chiqarilayotgan matubot. Shu bilan birga nashrlarning adadi ham keskin tarzda o‘zgarib ketdi. Agar sovet davrida kommunistik partiyaning siyosiy gazetalari ko‘p adadda nashr etilgan bo‘lsa, hozirgi islohotlar davrida ular axboriy-tijoriy gazetalar tomonidan qisib qo‘yildi.Axborot bozorining izchil taraqqiy etishi yangi tipdagi nashrlarning paydo bo‘lishiga olib keldi, ular tezlikda ommaning qiziqishini o‘ziga jalb etdi. Ularning darajasi turli xil bo‘lib, biri shakllangan professional va moddiy qudratga asoslanib paydo bo‘lgan bo‘lsa, boshqalari shunchaki muxlislar tomonidan yaratildi, qolganlari tijoriy birlashmalar va professional jurnalistlar tomonidan nashr etildi. Lekin ularning hammasi ham bozor sharoitiga moslashmadi, ba’zilari 1-2 sonidan keyin chiqishdan to‘xtadi. Sho‘rolar davrida asosiysi ishlab chiqarish edi. Kim yaxshi ishlagan bo‘lsa, ko‘proq ishlab chiqqan bo‘lsa, o‘sha ilg‘or deb hisoblanardi. OAV ham xalq xo‘jaligi sohasida erishilgan yutuqlarni yoritishga yo‘naltirilgan edi. Lekin hozirgi kunda hamma narsa qisqardi, ishlab chiqarish g‘oyasi o‘z dolzarbligini yo‘qotdi, bozor sharoitidagi iste’molchilik ideologiyasi asta-sekinlik bilan kommunistik ideologiya o‘rnini egallay boshladi. Matbuot sahifalarini turli xildagi xizmatlarni taqdim etuvchi reklama e’lonlari egallab oldi. Axboriy-tijoriy matbuot tezlikda aholi qatlamining katta qismini o‘ziga qaratib oldi. Hatto ular kutib o‘tirmasdan uyni taqillatib o‘zlari kirib kela boshladi. Ayniqsa reklama-ma’lumotnoma tipidagi nashrlar alohida ajralib turadi. Ularning homiylari sarf etayotgan xarajatlarini tezlikda qoplab olishayapti. Bunday tarzda aholining e’tiborini gazetalarga tortishni majburiy jurnalistika deb ta’riflash mumkin. Hisob-kitob juda oddiy, ya’ni kimdir bir qaraydi-yu sotib oladi. Bunday tipdagi gazetalarning asosiy maqsadi iste’molchilik ideologiyasiga qaratilgan. Reklama va OAV o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud, chunki reklama beruvchilar OAV taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi.
Reklama-e’lon nashrlari o‘quvchilarning barcha qatlamiga qaratilgan, ularda shakllangan ehtiyojlarni qondiradigan axborotlar taklif etiladi. Ularning ba’zi birlarining asosiy maqsadi ixtisoslashgan firmalarga odam topib berishdan tborat. Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarning ishbilarmonlari kompaniyalar uchun kadrlar muhimligini anglab yetishgan. Ixtisoslashgan firmalar (avval AQSHda, keyin esa Yevropada) birin-ketin paydo bo‘la boshladi, ularning asosiy daromadi kadrlar topish bilan bog‘liq hamda shu barobarida ixtisoslashgan nashrlar ham paydo bo‘ldi. Bunday tarzdagi nashrning asosiy janri e’londir.