Ganieva Ramuzanin' Genetika hàm genomika tiykarları páninen «Genetika pániniń rawajlaniw basqishlari» teması boyınsha kurs jumisi

2.1 bap. Alimlardiń genetika pániniń rawajlaniwina qosqan úlesleri

Hárbir pánniń tariyxin insan tariyxinan izlew kerek. Tap sonday genetika pániniń tariyxi da tájriybe hám tirishilik penen baylanisli. Insan júda qádimnen jaqsi zatlardan paydalaniwǵa umitilhǵan. Misal ushin ósimlik hám sharwa mallarin shatistiriw, jaqsi paroda hám sortlar alǵan. Bulardi jánede rawajlandirip óz mútajligin qandiriw ushin isletken. Ásirimizdiń ekinshi yariminda násilshilik hám tuqimgershilikte, ósimlik taniwda erisilgen jetiskenlikler násillik máselelerin úyreniwde angliyaliq alim Ch.Darvinniń (1809-1882) organic álemniń rawajlaniwi tuwrisindaǵi evolyucion táliymat zárúr áhmiyetke iye. Darvinge deyin bolǵan dáwirde pán K.Linney (1707- 1779) hám J.Kyuve (1768-1832) táliymati tiykarinda rawajlandi. Olardiń táliymatinda óli hám tiri tábiyat ózgermes, ósimlik hám haywanlar aldin qanday bolsa turaqli sonday boladi delingen. Biraq az bolsada Darvinge deyin da “tábiyat ózgeredi hám rawajlanadi” degen elementar oylar bolǵan. J.Batist Lamark, Jorj Byuffon, Erazm Darvin, Lomonosov, Rule hám basqalar. Biraq sonday bolsada, pán 18 – ásirde júdá kóp ǵana sawallarǵa juwap bere almas edi. (Ati genetika bolmasada, Orta Aziyada kóp ǵana genetik táliymatlar bar edi. Máselen: qaysi jasta tuwiw, násildiń qiz – ulliǵin biliw, jaqsi sort hám zatli haywan hám ósimlikler jaratiw hám taǵi basqalar. Súriwge qoshqar qoyiw, jaqsi uruǵ ekiw).

Ch.Darvinniń 1859 – jilda baspadan shiǵarilǵan “Túrlerdiń kelip shiǵiwi” atli shiǵarmasi bul sorawlarǵa jaqsi juwap beredi. Darvin bul shiǵarmasinda túrler turaqli ózgermes degen túsinikke juwmaq jasaydi. Ol bul shiǵarmasinda násil hám ózgeriwsheńlik sebepli sirtqi ortaliq tásirinde bir neshe formuladaǵi organizmler payda boliwin sipatlap beredi.
Darvin násillik, ózgeriwsheńlik hám tańlawdiń evolyuciya faktorlari sipatindaǵi áhmiyetti kórsetip berdi. Oniń táriypleniwinshe sipatlar júzege kelse násillik bul qásiyetlerdi awlatlarǵa bekkemleydi. Tábiyiy tańlaw bolsa málim bir sharayatqa maslasiwdi júzege shiǵaradi nátiyjede paydali ózgeriwsheńlikke iye bolǵan organizmler jasaydi. Kerisinshe halatta nabit boladi.
Darvinniń “mádeniylestiriw tásirinde haywan hám ósimliklerdiń ózgeriwi” (1868 – jil) “adamniń payda boliwi jinisiy tanlaniwi” (1871 – jil) siyaqli shiǵarmalari biologiyada evolyucion táliymattiń teoriyaliq tiykarin payda etedi. Nemec alimi Gofmeyster kletka yadrosiniń bóliniwi hám ana kletkadan eki qiz kletka payda boliwin 1848 – jili aniqladi. Keyinirek bul ósimlik hám haywan kletkalariniń bóliniw uliwmaliǵin belgilep beredi. V.Valdeyr xromosomani aniqladi.
1874 – jilda I.D.chistiyakov somatic kletkaniń bóliniwin úyreniv Golfmeyster pikirin tastiyiqladi. Ol Gertveyk kirptikenlerden tuqim kletka yadrosiniń spermatazoid yadrosi menen qosiliwin 1875 – jilda birinshi márte aniqladi. Bul hádiyse 1880-1883 – jillarda ashiq tuqimli ósimliklerde Gorojankin 1884-jili jabiq tuqimlilarda Strasburgerler tárepinen úyrenildi. XVIII ásir aqirinda Karl Ber sút emiziwshiler tuqim kletkasin jaratip, barliq organizmler jalǵiz kletkadan tirishilik baslaniwin kórsetip berdi yaǵniy kletka tiri organizmniń tek dúziliw birligi bolip qalmay bálki rawajlaniw birligi esaplanadi. Darvin ózgeriwsheńliginde hám jańa organizmler payda boliwinda gibridleniw zárúr áhmiyetke iye ekenligin aniqladi.
Rossiya alimlari genetika rawajlaniwina úlken úles qosti. Ilimiy genetik mekteplerdi N.K.Koltsov, Yu.A.Filipchenko, N.I.Vavilov, A.S.Serebrovskiyler jaratti. G.A.Nadson hám G.S.Filippovlar mutaciyalardi jasalma jol menen aldi. Násillik ózgeriwsheńliktiń gomologik qatar nizamin N.I.Vavilov formalantirdi. G.D.Karpechenko uzaq gibridlerdi násilsizlikti jeńiw usilin usinis etti. A.S.Serebrovskiy genniń quramali dúzilisi hám frakciyasin kórsetti.