Ganieva Ramuzanin' Genetika hàm genomika tiykarları páninen «Genetika pániniń rawajlaniw basqishlari» teması boyınsha kurs jumisi

3.1 bap. Tábiyiy pánler sistemasinda genetikaniń orni
Násillik hám ózgeriwsheńlik organizmlerdiń kóbeyiwi menen baylanisli, kóbeyiw, násillik hám ózgeriwsheńlik tiykarǵi quramali bioximiyaliq, fiziologiyaliq processler jatadi. Bul menen genetikani bioximiya hám fizologiyaǵa baylanisli ekenligi dálillendi.
Organizmlerdiń individual rawajlaniwi násillik faktor – genler xizmeti menen belgilenedi. Genler tásirin ontogenezdiń uliwma nizamliqlardan ajratilǵan halda túsindiriw múmkin emes. Bul bolsa genetikaniń embriologiya menen baylanisin kórsetti.
Házirgi zaman bioximiya, fiziologiya, embriologiya hám basqa biologik pánler genetika menen ózara qatnasta bolmay, óz maqsetlerine erisedi dew natuwri esaplanadi. Sebebi násillik ózgerisler – mutaciyalar organizmdegi barliq fiziologik, bioximiyaliq processlerdi óz ishine aladi.
Genetika ósimlikler hám haywanlar óz tásirin kórsetpekte. Tek násildiń materialliq tiykarlarin izzertlew arqali ósimlik hám haywanlardiń túrli sistematik gruppalari arasinda filogenetik jaqinliqti aniqlaw múmkin.
Genetikaniń medicina páni menen baylanisi júda áhmiyetli esaplanadi. Adamlarda alip barilǵan genetik izzertlewler sebepli 5000 ǵa jaqin násillik kesellikler aniqlandi. Olar xromosomalardaǵi genlerdiń ózgeriwi menen baylanisli ekenligi málim boldi. Medicina genetik bilimler tiykarinda násillik keselliklerdi aniqlaw, bul keselliklerdiń aldin aliw ilajlari belgilenbekte.
Genetikaniń ekologiya páni menen baylanisi júdá hár túrli bolip keledi. Aldin átirap ortaliqtiń pataslaniwi ósimlikler, haywanlar, adamlar násiline ziyanli tásir etiwi hám sonday tásirler nátiyjesinde payda bolatuǵin násillik keselliklerdiń aldin aliw ushin ekologik ilajlar belgilenbekte.
Genetika evolyucion tálimat penen ajiralmas baylanisli. Ch.Darvinniń boljawinsha ózgeriwsheńlik sebepli organizmde jańa belgi hám sipatlar júzege kelse, násillik olardi buwinlarda bekkemleydi, tábiyiy tańlaw bolsa málim sharayatta maslasiwin júzege keltiredi.
3.2 bap. Genetika tárepinen úyreniletuǵin tiykarǵi ámeliy hám teoriyaliq mashqalalar
S.M.Gershenzon genetika tárepinen úyreniletuǵin tiykarǵi mashqalalardi aniqlaydi.
1. Genetik maǵliwmatti saqlaw (genetik maǵliwmat qayjerde hám qanday kodlanǵan);
2. Genetik axborottiń kletkadan – kletkaǵa, násilden – násilge ótiwi;
3. Genetik axborot ontogenez processsinde, yaǵniy individtiń individual rawajlaniwinda qanday ámelge asiriladi;
4. Mutaciyalar processinde genetik axborottiń ózgeriwi. Genetikaniń keste rawajlaniwi oniń ashiliwi menen baylanisli;
5. Jeterli muǵdarda insulin, interferon, antibiotikler, vitaminler, zárúr aminokislotalar, aziq hám aziq – awqat beloklari, ósimliklerdi qorǵawdiń biologik faktorlari hám basqalardi aliw ushin gen injenerligi tarawinda keń kólemdegi izzwertlewler alip barilmaqta;
6. Genetikaniń strategik waziypalarinan biri sheshilmekte – ontogenezde genlerdiń tásirin tártipke saliw hám qadaǵalaw. Ontogenez processinde genetik maǵliwmatti belgige kiritiw usillarin aniqlaw kerek. Bunday manipulyaciyalar álleqashan amfibiyalar, baliqlarda hám tishqanlarda ámelge asirilmaqta. Ájayip ónimdarliq hám haywanlar keselliklerine shidamliliǵiniń genetic nusxalarin aliw usillari islep shiǵilmaqta;
7. Adamlar hám haywanlardiń násilin hám radiaciya hám ximiyaliq mutaciyalardiń mutagen tásirin qorǵaw mashqalasi sheshilmekte;
8. Adamlarda hám haywanlarda násillik keselliklerge qarsi gúresiw, keselliklerge shidamli liniyalar, parodalardi jaratiw máselelerin úyrenedi.


Juwmaq
Organizm belgi – qásiyetleriniń bir qansha awlatdan – awlatqa turaqli saqlanip keliwi genetikaniń bir tárepi bolip, ekinshi tárepi organizmlerdiń ontogenezinde málim elementler almasiniwin xarakterin hám rawajlaniw tipin táminlew bolip tabiladi. Bulardiń hámmesi genetika sebepli aniqlanadi. Hár bir organizmdiń aniq rawajlaniw tártibi oniń genetika menen aniqlanadi. Kerisinshe jaǵdayda organizmler awladinda ózgeriw júzege kelgen bolar edi. (Misali : biydaydan arpa, tawiqtan úyrek). Násilden – násilge ótetuǵin keselliklerdiń rawajlaniwiniń aldin aliw ushin insanlardi fizikaliq tárepten salamatlastiriw, aziq – awqat sapasin jaqsilaw, organizmdi jaqsi shiniqtirip júriw, juqpali keselliklerden saqlaw, qatti sharshawdiń aldin aliw hám waqtinda uyqilap dem aliw, waqtinda turiw, fizikaliq jumislar menen normada shuǵillaniw, jeke tártiplerge ámel etiw máselelerine úlken itibar beriw kerek.
Genetika pániniń rawajlaniwi nátiyjesinde násilden – násilge ótetuǵin keselliklerdi waqtinda aniqlaw hám aldin aliw múmkinshiligine iye boldi. Házirgi waqitta medicinada anomal gen hám xromosomani emlew usillari joq. Násillik kesellikler organizmde hár túrli keselliklerdi payda etedi. Olar tiykarinan klinika – genetikaliq usillari arqali úyreniledi yaǵniy awlatlar shejiresi dúziledi. Genetika pánine tiyisli bilimler insan ushin zárúr bolǵan xalq xojaliǵiniń derlik barliq tarawlarinda qollaniladi. Házirgi waqitta genetika júda tezlik penen rawajlanip atir. Ásirese adam genetikasi mashqalalarin úyreniwde, adamlarda ushraytuǵin násillik keselliklerdi dawalawdiń nátiyjeli usillarin jaratiwda genetika pániniń róli úlken. Juwmaqlap aytqanda genetika barliq tiri organizmlerge tán bolǵan qásiyet – násillik hám ózgeriwsheńlik nizamliqlarin úyreniwshi pán esaplanadi.