Gandbolchini yakka guruhli va jamoali tartib harakatlariga órgatish uslubiyati

II. Texnik-taktik harakatlarni baholash

2.1. Gandbolchilar yakka guruhli va jamoali tartib harakatlariga órgatish jarayoni tahlili

Oriyentirlash jarayonini ko‘rib chiqar ekanmiz, uning muayyan bir tizim faoiiyati ekanligiga oson ishonch hosil qilamiz, chunki u boshqaruvchi halqa - ma’naviy qismga, boshqariluvchi halqa - sinergetik qismga, halqa - ma’naviy qismga, boshqariluvchi halqa - sinergetik qismga, subyekt va obyekt o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikka va tizim faoliyatining asosiy maqsadi - natija - tizimini yaratuvchi omilga egadir (P.K. Anoxin, 1968, 1973). Ana shundan kelib chiqib, óyinnmg muayyan ba’zi hodisalarida sportchining oriyentirlashini P.K. Anoxinning funksional tizimlar nazariyasi nuqtayi nazaridan o‘rganish kerak. “Oriyentirlash” funksional tizimi faoliyatini bilishga uning umumiy me’morchiligini tahlil qilib erishish mumkin.
Afferent (markazga intiluvchi) xulosalar jarayoni yoki ichkaridan ta’sir qiluvchi omillar xulosasi 4 ta omil ta’sirida amalga oshiriladi.
1 .Jihozlarga oid afferentatsiya - bu sportchining muayyan o‘yin vaziyatini analizatorlar rivojlanishining darajasi, asosiy ishchi g‘oya (diqqat-e’tibor) va o‘у inning davom qilish vaqti imkon berar darajada to‘la qabul qila olishidir.
2 va 3. Asoslanganlik va xotira - ayni paytda faoliyat aniq maqsadining belgilanishi, bu qachondir ushbu maqsadga erishish yo‘Iida yig‘ilgan tajribalardan foydalanish orqali amalga oshiriladi. Asoslanganlik va xotira afferent xulosaga umumiy ta’sir o‘tkazadi. P.K.Anoxin (1974) dastlabki uchta omilning o‘zaro ta’sirlari natijasini quyidagicha ko‘rsatib beradi: “Muayyan hayotiy tajribadan dalil-isbotlarni (asoslanganlikni) ajrata bilish (tashqi muhitni tuzatish orqali) boshqa biron xulosaga emas, ayni shu qarorni qabul qilishga olib keladi”.
4. Ishga soluvchi rag‘bat yoki tizim faoliyatining boshlanishini belgilovchi tashqi va ichki belgilar majmui.
Afferent (markazga intiluvchi) xulosa barcha keluvchi hodisalamingo‘zaro bog‘langanligidir. Keyin oriyentirlash jarayoni qaror qabul qilish davriga chiqadi yoki bo‘shliqda, vaqtda, kuchlanishda - barcha o‘lchamlarda tanlangan harakatga keltiruvchi harakatni aniqlovchi afferent belgilaming muayyan (qoidalar majmuini) tanlashdan iborat harakatlar dasturi tuziladigan davrga o‘tadi.
Markazga intiluvchi ta’sirlar (afferent) muskullarga boradilar, ularning oMchamlari esa o‘yma qolip (matritsa) tarzida harakat natijasining qabul qiluvchi (akseptor) tomon yo‘naladilar va tizimning ichki qa>tish (teskari) aloqasini tashkil qiladilar.
Harakat natijasining o‘lchamlari ham, amalga oshirilgandan so‘ng harakat natijasining qabul qiluvchisi (akseptor) tomon harakatlanadi va tizimning tashqi qaytish aloqasini tashkil qiladilar. Bizning fikrimizcha, sportchining oriyentirlash faoliyati davriy xususiyatga ega, boshqacha qilib aytganda, ilgarigi harakat natijasida hosil bo‘lgan tashqi qarama-qarshi aloqa keyingi harakat yechimini qabul qilish uchun omil bo‘lib xizmat qiladi.
Bunday davriylik butun o'yin davomida vaziyatlarning tez o'zgarishi, sportchini o‘z harakatlarini qurish uchun doimo oriyentirlashni amalga oshirish (namoyon qilish) bilan izohlanadi. Óyin va taktik tayyorgarlik jarayonida sportchining oriyentirlash jarayolari qaysi qismlarida bir-birlaridan farq qilinishini aniqlash zarur.
P.Ya Galperin (l966, 1976), N.F. Talizina, Yu.V. Yakovlevlaring (1968) málumotlariga ko‘ra, insonning har qanday oriyentirlashi ( ayni paytda - sportchilarning o‘yindagi oriyentirlashi) ózining oriyentirlash asosiga egadir, boshqacha aytganda, o‘z faoliyatini tashkil qilishda sportchi oriyentirlaydigan shartlar majmuidir.
Biz yuqorida qayd etib o’tganimizdek, afferent xulosalash bosqichidan so‘ng, afferent lash jarayoni qaror qabul qilish bosqichiga o‘tadi, boshqacha qilib aytganda, muayyan harakatlar yig‘indisini tanlaydi va harakatli vaziyatlar yechimini amalda qo‘llay boshlaydi. Bunday natijaga erishishda yechimlar va uslublaming doimo bir xil bo'lmasligidan kelib chiqqan holda, Yu.M. Zabrodin (1976), D.N. Zavolishina (1976) qaror qabul qilishning 3 turini taklif qiladilar:

1. 
   Harakat usulini faollashtiirish (qat’iyan belgilangan harakatlar orasida algoritm harakatlarni tanlash).
   
2. 
   Harakatlar usullarini tanlash (muammoli vaziyatda algoritmlar yigcindisi bor bo‘lganda).
   
3. 
   Harakatlar usulini tuzish (qurish) (muammoli vaziyatda tayyor harakatlanish chizmalari mavjud emasligida).