Gandbol ( inglizcha : Handball; hand — „qoʻl“, ball — „toʻp“) yoki qoʻl toʻpi

2.Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati:
Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi 
c
haqqonlikning birinchi o`lchovidir. Agar 
harakatning fazo, vaqt, kuch xarakteristikalari harakat vazifasiga mos bo`lsa, harakat etarli 
darajada aniq bo`ladi, harakat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. 
Chaqqonlikni rivojlantirishi usuliyati bilan tanishib chiqsak. Birinchidan Chaqqonlikni 
rivojlantirish koordinatsiya jihatdan murakkab harakatlarni bajarishni, ikkinchidan harakat 
faoliyatini to`satdan o`zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda qayta tuza olish qobiliyatini 
tarbiyalashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bo`lgan o`z harakatlarini fazo va vaqtda 
aniq idrok etish, lozim bo`lsa, stabil harakatlar qila bilish, muvozanat saqlay olish, galma-gal 
zo`r berish va muskullarni bo`shattirish yoki, aksincha, muskullarni taranglashtirish qobiliyati va 
shunga o`xshash boshqa xususiyatlarni tanlab takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Demak 
“Chaqqonlik” deganda, harakatlar koordinatsiyalarning umumiy to`plami yig’indisi tushuniladi. 
Chaqqonlikni rivojlantirish va tarbiyalashning asosiy yo`li yangi xilma-xil harakat malakalarini 
va ko`nikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esa harakat malakalarining zahirasi ortib borishiga 
sabab bo`ladi va harakat analizatorlarining funktsional imkoniyatlariga samarali ta`sir ko`rsatadi. 
Yangi harakatlarni o`zlashtirish uzluksiz bo`lgani yaxshi. Agar uzoq vaqt oralig’ida yangi 
harakatlarni o`rganish rejalashtirilgan bo`lsa ham, o`quvchilarga vaqti-vaqti bilan o`zlariga 
ma`lum bo`lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki Yangi harakatlar (mashqlar) 
o`zlashtirib turilmasa shug’ullanuvchini harakatga o`rgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni 
to`la o`zlashtirib olish shart emas, chunki u shug’ullanuvchilarning qandaydir YAngi 
harakatlarni his qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv 
dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarkibiga kiritiladi. Chaqqonlikni 
rivojlantirishda yangi harakatlarni o`zlashtirib olish qobiliyati sifatidahar qanday ihtiyoriy 
harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi elementlar bo`lgani 
uchungina o`rganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning 
rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati kamayib boradi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga 
muvofiq qayta tuzish qobiliyati to`satdan o`zgargan sharoitdagi ta`sirlarga darhol javobning 
berilishi Chaqqonlikni rivojlanayotganligidan dalolat beradi. Bunda yuklamning o`zgarishi sodir 
bo`ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yo`naltirilib yuklamani oshirish shug’ullanuvchilarga 
koordinatsiyaviy qiyinchiliklarni oshiradi. Ular engishi lozim bo`lgan koordinatsiyaviy 
qiyinchiliklar uch guruhga bo`linadi: 

---

1.Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliklar; 
2.Ularning o`zaro moslasha olishidagi qiyinchiliklar: 
3.Birdaniga, qisqa, o`zgargan sharoitda duch kelinadigan qiynchiliklar. 
Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni oson hal qilish uchun, asosan, L.P. Matveevning 
chaqqonlikni tarbiyalash uslubiyatidan ko`proq foydalaniladi: 
1. G’ayritabiiy, g’ayrioddiy dastlabki holatdan foydalanish (zarur bo`lgan tomonga orqa bilan 
turib uzunlikka sakrashlar va h.k). 
2. Mashqni oynaga qarab bajarish (diskani chap qo`l bilan uloqtirish yoki bokschini chap 
tomonlama turib zarba berishi). 
3. harakatlar tezligi va sur`atning o`zgartirish (masalan, tezlashtirilgan usulda yoki sekinlashtirib 
mashqlar bajarish). 
4. Fazoda mashqlar bajarilayotgan chegaralarni o`zgartirish (masalan, uloqtirishda snaryadlarni 
kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoki maydoni satxi kichiklashtirilgan sport o`yinlaridan 
foydalanilanish, chunki keng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish 
uchun qulaylik tug’dirmaydi; balandlikka turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib 
yugurib sakrash va hokazolar). 
5. Qo`shimcha harakatlar kiritib mashqlarni murakkablashtirish (masalan, erga tushish oldidan 
qo`shimcha burilishlar qo`shib, tayanib sakrash va boshqalar). 
6. Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma`lum bo`lmagan tarzda qo`shib bajarish 
(masalan, gimnastik kombinatsiyalarini ko`rgan va o`qitgan zahoti bajarish musobaqasi va 
shunga o`xshashlar). 
7. Juft va gruppa bo`lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilarning bir-biriga ko`rsatadigan 
qarshiliklarini o`zgartirish (masalan, o`yinlarda turli taktik kombinatsiyalarni qo`llash, 
mashqlarni bajarishda tez-tez sheriklarni o`zgartirish). 
Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo`lgan sifatlaridan biri muskullarni ratsional bo`shashtira 
bilishni o`rganish va uni takomillashtirishdir. Har qanday harakat ma`lum ma`noda muskullarni 
ko`zg’alishi va bo`shashtirilishining natijasidir. Ko`zg’alishdek, bo`shashtirish (lozim bo`lgan 
muskulni, lozim bo`lgan payitda) ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol 
o`ynaydi. Harakatni qoyilmaqom qilib bajarish uchun vaqtihcha bo`shashib turishi kerak bo`lgan 
muskullar guruhining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo`lgan bemalollik 
(bo`g’iqliq)ni, harakatni erkin bajarishni yo`qqa chiqaradi. 
Harakatni bo`g’iq, emin-erkin bajara olmasak ruhiy va muskul tarangligi orqali sodir bo`ladi deb 
uni ikki guruhga ajratiladi. Ruhiy taranglik asosan his hayajonga sabab bo`ladigan faktorlar 
(kuchli raqibni ko`rish, 
musobaqalashadigan muhit
, tomoshabinlar va h.k.) orqali sodir bo`ladi 
va chaqqonlikkagina emas, organizmning boshqa funktsional hamda jismoniy sifatlariga ham 
salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bu diqqatni to`play olmaslik, faoliyat tarkibidagi o`zgartirish qilishda 
kechikish, harakatlar ketma-ketligini buzilishi va boshqalar tarzida namoyon bo`ladi. Bu 
noqulayliklar bilan kurashish yo`llari xaqida “Sport psixologiyasi” fanida lozim bo`lgan 
ma`lumotlarni olish mumkin. Ruhiy taranglik albatta muskul tarangligini sodir bo`lishi bilan 
kuzatiladi. 

---

Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga kelib quyidagi qayd qilingan uch shaklda 
namoyon bo`ladi: a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul taranglashishi; b) 
o`ta tez bajarish oqibatida muskulni taranglikdan tushishga, bo`shashishga ulgurmasligidan sodir 
bo`ladigan taranglik; v) koordinatsiyaviy, (takomillashmagan koordinatsiya sababli muskul 
bo`shashishi fazasida bir oz qo`zg’aluvchanlikni mavjudligi orqali sodir bo`ladigan) taranglik. 
Qayd qilingan chaqqonlikni namoyon bo`lishiga salbiy ta`sir ko`rsatayotgan muskul tarangligini 
engish usullari sport fiziologiyasi va jismoniy tarbiya nazariyasi fanlari orqali o`rganiladi. 
Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni bajarishda 
muskullar nihoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muhtoj bo`lib, charchash sodir 
bo`lganda, mashqni bajarish kam samara beradi. Shunga ko`ra organizm sarflangan energiyani 
nisbatan to`liq tiklanishi uchun etarli bo`lganda dam olish oraliqlaridan (intervaldan) 
foydalaniladi. Yuqori darajada energiya sarflash bilan bajarilgan mashqlardan so`ng 
chaqqonlikni tarbiyalaydigan mashqlarni bajarish biz kutmagan natijani beradi.