G’alaba ko’ship qoniwlar

Tema; Arab xalifalıǵı
Muhammedten son’ dosti Abu Bakir (632-634), Omar (634-644), Osman (644-656), Ali (656-661) xalifaliq (orinbasarliq) etedi. Abu Bakir da’wirinde Arabiya xalqi islam dinin qabil etti. Omar – kishipiyilligi,din ma’selesinde qatan’lig’i m tanildi.Ol Palastin,Siriya,Misir,Liviya ha’m Irannin’ u’lken bo’legin b.a. Omar o’z miyneti m tirishilik etetin edi.
Osman da’wirinde Irandi toliq iyelep, Dag’istandi iyeleydi ha’m A’miwdarya jag’alarina shig’adi. Onin’ da’wirinde Quran kitap halina keltirilgen. Ali da’wiri toqtawsiz urislarda o’tti.
Arablar VIII a’ basinda Arqa Afrikani b.a. Tariq ibn Said 711-j onin’ ati m atalg’an Gibraltardan (Jabal at Tariq – Tariq tawı) o’tip Ispaniyani b.a. Evropag’a atlansilar Bordo qalasina deyin dawam etti. 732-j Puate urisinda Karl Martell arablardi jen’edi ha’m olardin’ Evropaǵa ju’rislerine shek qoyadi. Arablar shig’ista Orta Aziya da Talas, Hindistanda Moltong’a deyin bardi. Nátiyjede VII-VIII á I yarımında úlken aymaqtı iyelegen Arab xalifalıǵı payda boldı. Suriya ha’m Eran basip aling’annan son’ arab aqsu’yekleri xalifa Omarg’a basip aling’an jerlerdi bo’listiriwdi usinis etkende, xalifa Omar jerdi iyelerinde qaldiriwdi buyiradi. Islamdi qabil etpegen baylardan 48,ortasha adamlardan – 24, diyqan ha’m o’nermentlerden 12 dirham jiziya alg’an. Sharwa ha’m sawdadan zakat (1/40) alg’an.
Iraqtin’ Kufa qalasinda 685-687 jj ko’teriliske arab ha’m parsi xalqinin’ qala ka’mbag’allari ha’m o’nermentleri qatinasadi.Orta Aziyanıń qublası Marvta 747-j Abu Muslim basshılıǵında baslanǵan qozǵalań aqıbetinde hákimiyat Ummaviylerden Abbasiylerge ótedi. Azerbayjan 815-j baslag’an Bobek ko’terilisi 20 jildan ko’p dawam etedi. Ol “qizil ko’ylekliler” d.a. Urani “qiriq jil qul bolip jasag’annan,bir ku’n azat bolip jasag’an jaqsi”.
Xalifaliqtan birinshi ǵarezsiz ámirlik 756-j Ispaniyada payda boldi.Ol X á Qurdova ámirlik atin aladi.IX á Misir,Iran,Mawarawnaxr,Xorasan g’arezsizlikke eristi.Abbasiyler qolinda Jaqin Shig’is ha’m Arabiya qaladi. 1258-j Monǵol xanı Xulaku Bag’dadti basıp aladı hám Arab xalifalıǵı juwmaqlanadı.
Tashkentte Ospan Quranı nusxası saqlanbaqta.