G’alaba ko’ship qoniwlar

XI á - Kiev Rusınıń rawajlanǵan dáwiri.


Tema : VI-XI a’sir Evropa mádeniyati
Ullı Karl jańa bilimlendiriw sistemasın jaratadı. Ol xaliq mekteplerin engizedi.Mektepler ibadatxanalar qasinda du’ziledi. Ruwxaniylerge a’piwayi xaliq balalarin biypul oqitiw buyirilg’an edi. Saray akademiyası – antik dáwirdegi avtorlardıń shıǵarmaların úyreniw,qosıqlar jazıw m shuǵıllanǵan.“Miynetkesh qumirisqa” laqabin alg’an Eyngard shig’armalarinan Ulli Karl haqqinda mag’liwmatlardi alamiz. Ulli Karldin’ saray akademiyasinda Alkuin da o’z sha’kirtleri m ag’artiwshiliq penen shug’illandi. Orta a’sirlerde Vizantiya ma’deniyati Evropada en’ joqari ma’deniyat edi.Pa’nler anasi Afina edi. Besh IV a’ Platon du’zgen Afina akademiyasinda oqig’anlar o’zlerin yarim quday o’zgelerdi yarim eshek esaplag’an.Platon Shıǵıs ilim páninde ustodi avval – birinshi muǵallim degen atqa erisken.
Kanstantinopilda IX a’ Magnavr joqari mektebi, XI á huquqtaniw ha’m filosofiya fakultetlerinen ibarat universitet ashiladi.Paytaxtta joqarı medicina mektebi de xizmet kórsetken. VII a’ “grek jalini” oylap tabiladi.Oni neft, ku’kirt,selitra tu’rli smolar aralaspasinan tayarlag’an. Vizantiya mádeniyatınıń eń ataqlı tarawı súwretlew óneri; mozayka,freksa hám ikona islew bolǵan. Súwretlewdiń Vizantiyaǵa tán usılı; 1. súwretlerdiń sáykesligi, 2. boyawlardıń dóniwsheńligi m ajıralıp turadı. Súwretshiler janlı adamlardı súwretlewge umtılǵan.
Mozayka ha’m freskalar m bezelgen en’ belgili estelik Xori monastiri (házirgi Karl jome meshiti – Stambul) esaplanadi. Yustinian I qurdirg’an Ulama Sofiya shirkewi da’slepki orta a’sirlerdin’ en’ a’ja’yip esteligi esaplanadi.Onin’ gu’mbezi 40 ayna gu’lshen’beri m bezetilgen. IX-X a’ tuwri mu’sheyli shirkewler ornina ortasi qos gúmbezli ibadatxana qurilǵan. Batıs Evropada erte orta ásirlerde ibadatxanalar,monastrlar qurılısına ayrıqsha itibar berilgen. Xristian dinine baylanıslı kórkem ónerdiń maqseti - dúnyadan ótkennen keyin jánnettiń ráhátine qalay erisiwdiń jol-jorıqların dindarlarǵa úgit násiyatlawdan ibarat edi.
Erte orta ásirlerde arxitekturada Roman usılı rawajlandı. Roman usılı – ibadatxanalar sawlatlı diywalları, gúmbezleri,qalıń baǵanaları,úlken bolmaǵan áynaları,dárwaza hám esikleri arkalı etip qurılǵanı m ajıralıp turǵan. Roman usilindag’i imaratlar Fransiyadag’i Puate,Klyuni,Arl shirkewi, Germaniyadag’i Shpeyer, Vorms,Maynts, Axendegi shirkewler misal boladi.
Ricirlar qol qoyiwdin’ ornina ko’binese eki siziq sizip qoyg’an. Ibadatxanalar hám monastrlar qasındaǵı baslanǵısh mekteplerde tómengi qatlamdaǵı ruwxaniyler tayarlanǵan. Buǵan uqsaǵan mekteplerde latın tilinen tısqarı, ibadat etiw hám duwalar oqıw tártipleri de úyretilgen. Mektepte da’slep – trivium – grammatika,dialektika, ritorikani o’zlestirgen. Qiyin pa’nler qurami – kvadriumda – arifmetika,geometriya, muzika,astronomiya o’zlestirilgen.
Erte orta ásirlerde kitap qımbat hám kem tabılatın buyım esaplanǵan. Evropada kitaplar dáslep pergament – arnawlı islew berilgen terige jazılǵan. Betleri aǵashtan islengen hám teri menen qaplanǵan qaplarda saqlanǵan. XII á deyin kitaplar monastr kitapxanalarında saqlanǵan.
Kiev Rusı xalıq xristianlıqtıń provaslav aǵımın Vizantiyadan qabıl etedi. Ruwxaniy alımlar Kirill hám Mefodiyler grek jazıwı tiykarında IX á ortasında slavyan jazıwın jaratadı. Yaroslav da’wirinde Rusta ag’artiwshiliq jetilisti. Vladimir da’wirinde Kievte xristian ruwxaniylerin tayarlaytin oqiw orni, Yaroslav da’wirinde Novgorodda 300 ruwxaniy tayarlaytin bilim orni ashiladi. Yaroslav dáwirinde dáslep Kievta, soń
Novgorodda jilnamalar du’zile basladi.