Biologiyadan masala va mashqlar Hujayra bobini o‘qitishda masala va mashqlardan foydalanish Hujayra haqidagi bilimlami kengaytirishda masala va mashqlardan foydalanishni ahamiyati muhim rol o‘ynaydi. Hujayra bobi bo‘yicha masala va mashqlar tuzishda:
hujayra nazariyasining asosiy qoidalarini, hujayra - tiriklikning tuzilish va funksional birligi ekanligi, yadro, sitoplazma va uning asosiy organoidlarini tuzilishi va funksiyasilarini;
prokariotlar, eukariotlar hujayralarining tuzilish xususiyatlarini. Hujayraning kimyoviy tarkibi, kimyoviy elementlaming miqdori mikro va makroelementlar. Suv va mineral tuzlaming hujayralar hayotidagi rolini bilishi;
organik moddalar lipidlar, ATF, biopolimerlar (uglevodlar, oqsillar, nuklein kislotalar) ulaming hujayradagi roli. Fermentlar, ulaming hayot faoliyati jarayonlarining boshqarishdagi roli. DNK reduplikatsiyasini anglasi;
moddalar almashinuvi va energiyaning bir turdan ikkinchi turga o‘tishi - hujayraning hayot faoliyatining asosi ekanligini. Hu- jayrada energiya almashinuvi va uning mohiyati. Plastik almashi- nuv. Fotosintez. Fotosintezning ahamiyati;
oqsillar biosintezi. Gen va uning oqsil biosintezidagi hamda irsiyatdagi roli. DNK kodi. Matritsa sintezi reaksiyalari. Plastik va energetik almashinuvning o‘zaro bog‘liqligi haqidagi bilimlar e’tiborga olinishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Shuningdek organizmlaming ko‘payishi va individual rivojla- nishiga oid masala va mashqlar tuzish va dars jarayoniga tatbiq etishda alohida bilimlami o‘zlashtirganlikni talab etiladi. Ular hujay- ralaming bo‘linishi mitoz, meyoz va urug‘lanish - organizmlaming ko‘payishi va individual rivojlanishini asosi ekanligi. Organizmlaming jinsiy va jtnssiz ko‘payishi. Gametogenez. Embrionlaming rivojlanishi. Embrional va postembrional rivojlanishdagi jarayonlar. Embrion varaqalarining hosil bo‘lish jarayoni kabi bilimlami o‘zlashtirish zarurdir. Yuqoridagi bilimlardan tashqari biologiadan masala va masqlar yechish jarayonida genetik savodxonlik muhim hisoblanadi. Bunda irsiyat qonunlari, jins genetikasi, genlaming brikkan holda irsiylanishi, o‘zgaruvchanlik va uning turlari haqidagi bilimlarga ega bo‘lish nihoyatda dolzarb hisoblanadi.
1. Hujayra nazariyasiga taa
luqli ushl
)u jadva
ni to‘ldiring.
Bosqich
Yillar
Olim- lar
Fan rivojiga qo‘shgan hissasi
1. Hujayra tuzilishi haqidagi g‘oyalaming paydo bo‘lishi
1665 1680
2. Hujayra nazariyasini yaratilishi
1838 1839
3.Hujayra nazariyasini rivojlantirilishi
1858
4. Hozirgi zamon hujayra nazariyasi qoidalari
2. Hujayra tarkibini 98 %
ini tash
dl etadigan kimyoviy ele-
mentlami yozing. Hujayra tarkibini 1.9 % ini tashkil etadigan kimyoviy ele- mentlami yozing.
Hisoblangchi 1 minut davomida membranadan qancha natriy ioni o‘tishi mumkin.
Jadvalni to‘ldiring.
Hujayra Elementar moddalari tarkibi
Molekulyar massasi
Muhim xususiyati
Hujayradagi roli
Suv
Oqsil
I
Uglevod
‘
Lipid
' :
f
Nuklein kislota
ATF
Bir sekund davomida kalmaming nerv hujayralari membra- nasining 1 sm2 yuzasidan 100 mlrd natriy ionlari o‘tadi, buning uchun hujayrada hosil bo‘lgan energiyaning 20 % i sarf bo‘ladi
Elodeya o‘simligining sitoplazma harakat tezligi 37°S 20mkm/'s, valisneriyaniki 38°C 40 mkm/s dan tezroq, nitellaning sitoplazmasini harakat tezligi 30°C 90 mkm/s dan oshadi. Buning sababini izohlang.
Hujayraga oid bilimlaringizga asoslanib ribosoma va mito- xondriyaning vazifalarini taqqoslang. Ikkala organoidning bir-biriga qarama qarshi funksiyasiga yozma javob bering.
Eslatma (bu topshiriq agar qiyin bo‘lsa) a) hujayrada oddiy organik birikmalar bilan bir qatorda (misol uchun aminokislotalar) murakkab organik birikmalar (oqsillar) bo‘ladi. Ribosomada organik moddalar qanday o‘zgarishga uchraydi? Miotoxondriyada organik moddalarda qanday o‘zgarish kechadi. Hujayra organoidi bo‘lgan ribosoma va mitoxondriyani nafas olish va oziqlanishga bog‘liq hayotiy jarayonlarini taqqoslang: hujayraning nafas olishi va oziqlanishi mitoxondriyaning qaysi vazifasi bilan bog‘liq?
hujayraning nafas olish va oziqlanishi ribosomani qaysi vazifasi bilan bog‘liq? Yozma javob bering. Quyida berilgan organoid va jarayonlaming tanlang, tanlagan organoid va jarayonni bir biriga bog‘lagan holda ta’riflang.
1.
Membrana
6.
Hujayraning ko‘payishi
2.
Sitoplazma va yadro
7.
Hujayraning bo‘linishi
3.
Ribosoma
8.
Hujayraning oziqlanishi
4.
Mitoxondriya
9.
Hujayraning nafas olishi
5.
Xromosoma
10.
Hujayraning nobud bo‘lishi
Hujayralaming kattaligi turlicha, misol uchun tuyaqush tuxumining vazni 100 g dan 1.5 kg gacha boradi. Eritrotsitlaming o‘g‘irligi esa 0.000000001 g teng. Tuyaqush tuxumi eritrotsitdan qancha og‘ir bo‘lishini hisoblab topish mumkinmi? Mumkin bo‘lsa eritrotsitning vaznidan tuyaqush tuxumi qancha og‘ir bo‘ladi?
Quyida berilgan kimyoviy elementlar va birikmalami shunday tanlangki ular tarkibiga tanlangan elementlar kirsin. Organik moddalaming vazifalarini ayting.
1.
0
7.
О о NJ
2.
N. 0
8.
Suv
3.
N. H
9.
Yog‘
4.
C. H. 0
10
Oqsil
5.
C.H.O.N
11
Uglevod
6.
Tuzlar
12.
Nuklein kislota
Ma’lumki lizosomada oqsil, yog‘, uglevodlami parcha- lovchi fermentlar mavjud. Bu fermentlar qaerda sintezlanishi mumkin: lizosomadami, yoki biror bir boshqa joydami? Nima uchun bunday deb o‘ylaysiz? Agar fermentlar boshqa joyda sintezlangan bo‘Isa, qanday qilib lizosomaga o‘tib qolgan?
Hujayra sitoplazmasi tarkibini qaysi moddalar tashkil etadi? Sitoplazma organoidlariga nimalar kiradi?
Hujayra membranasi qanday tuzilishga ega, bir qavat va ikki qavat membranali organoidlar va membranasiz organoidlar haqida ma’lumot bering.
Sitoplazma kiritmalarining turlari va ulaming hujayra uchun qanday ahamiyatga ega ekanligini tushuntirib bering.
0‘simlik va hayvon hujayrasi qobig‘ining tuzilishi va farqi, vazifalari haqida ma’lumot bering.
Ribosoma tuzilishi, hujayraning qaysi qismida sintezlanishi, shakli, kimyoviy tarkibi, turlari va vazifasi haqida ma’lumot bering.
Na' va K+ ionlaming konsentratsiyasi va konsentratsiyalar farqini hujayra uchun qanday ahamiyati borligini tushuntiring.
Endoplazmatik to‘r va golji majmuasi haqida ma’lumot bering. Bu ikkala organoidni bir-biridan farqli tomonini ayting.
■ 20. Hujayraning membranasiz organoidlari mavjudmi? Bo‘lsa ulaming tuzilishi va funksiyasi haqida ma’lumot bering. 0‘simlik va hayvon hujayrasining o‘xshashlik va farqli tomonlarini bayon eting.
Xromosomalar shakliga qarab qanday xillarga bo‘linadi? Ulaming rasmini chizing va tarkibini, qismlarini ta’riflang.
Quyidagi rasmni o‘rganib chiqing va hujayra organoidlarini tuzilishiga e’tibor bering. Har bir organoid shakli va vazifasini ta’riflang. (жшт
