G shaxmurova, I. Azimov, U. Raxmatov

2D + H 2 N

H + 2R 2 N

Gen faqat A va a alellar bilan belgilanadi, boshqa hech qanday belgi ishlatilmaydi. Shuning uchun
A allel chastotasini - p, a allel a - g bilan belgilaymiz Unda:
p + g= 1
Populyatsiya muvozantini 1908 yilda bir - biridan mustasno holda Angliya matematigi Dj. Xardi va Germaniyalik vrach V. Vaynberg tomonidan matematik formula bilan ifodalash tavsiya etilgan. Shu sababli bu Xardi-Vaynberg qonuni deb atalgan.
Agar p - A gen chastotasi g - a gen chastotasi, Pennet katak- chasi yordamida umumlashtirilgan holda tur populyatsiyasidagi allelarni tarqalishini tasawur qilish mumkin.

	p A	ga
pA	p^2 AA	Pg Aa
ga	pg Aa	g' aa

Berilgan populyatsiyadagi genotiplar nisbati:
-у л ⁴
p" AA : 2pg Aa: g aa
Oddiy holatda Xardi-Vaynberg qonuni:
p² AA + 2pg Aa + g² aa = 1
Populyatsiya genetikasiga oid masala va mashqlar yechish metodikasi

1. 
   Populyatsiya 400 ta individdan iborat, ulardan genotipi bo‘lganlar AA - 20, Aa - 120 va aa - 260. A va a genlar chasto- tasini toping.
   

Yechilishi:
Berilgan: N = 400 D = 20 H= 120 R = 260
p-?
g-?
H + 2R
g = 0,8
^s 2 N
Javob: gen chastotasi A - 0, 2, gen a - 0,8
2.Shortgom qoramol zotida sariq rang oq rang ustidan dominanlik qiladi. Sariq va oq ranli qoramol o‘zaro chatishtirilganda qizg‘ish tusli duragaylar olingan. Shortgom zotini maxsus ko‘paytiriladitgan rayonda 4169 ta sariq, 3780 ta qizg‘ish va 756 oq rangli rangli qoramollar ro‘yhatga olingan. Ushbu rayondagi sariq va oq rangli qoramollaming genlar chastotasini toping.

Yechilishi:
2 D + H
p = = 0,7
^v 2 N
Berilgan AA - sariq. aa - oq Aa - qizg‘ish D = 4169 H = 3780 R= 756
p-?
g-?

H + 2R
p = = 0,3
^ё 2 N
Javob: sariq rang genining chastotasi 0,7, oq rangniki - 0, 3.

3. 
   Yig‘ib olingan arpaning 84000 tasidan, 210 tasi albinos ekanligi aniqlandi, albinoslikni keltirib chiqaradigan gen gomozi- gota holatda bo‘ladi. A va a allelgen-laming va geterozigota holat- dagi organizmlaming chastotasini toping.
   

Berilgan N= 84000 R = 210
Yechilishi:
g ¹= 210 : 8400 = 0,0025

Yechilishi:

Berilgan N = H = 30
2D +H P = = 0,5
2N
g= 1 - p = 0, 5

. 9
Javob: genlar chastotasi A va a - 0, 5.

5. 
   Populyatsiyadagi ma’lum genlar chastotasi p = 0,8 va g = 0,2. Genotiplar chastotasini togping.
   

Yechilishi: p ² = 0, 64 g ² = 0, 04 2 pg = 0, 32

Berilgan
p = 0,8
g ⁼ Q?2

p -? g²-?

2. 
   pg - ?
   

Javob: genotip AA - 0, 64, genotip aa - 0, 04 genotip Aa - 0, 32.

5. 
   Populyatsiya quyidagi tarkibga ega 0,05 AA, 0,3 Aa va
   

1. 
   65 aa. A va a allellar chastotasini toping.
   

Berilgan Yechilishi:
p ² = 0,05 p = 0,2
g²=0,3 g - 0,8
2pg = 0,65
p-?
g-?
Javob: chastota allel A - 0,2, allel a - 0, 8

5. 
   Yirik shoxli qoramollar podasida 49% qoramol malla (retses- siv) va 51% qora (dominant). Bu podada necha foiz gomo va getero- zigota organizmlar bor?
   

Berilgan g = 0,49 p² +2pg = 0,51


P

Yechilishi: p = 1 - g = 0,3 p ² = 0,09 2 Pg ⁼ 0,42

■ _ ?

2. 
   Pg - ?
   

Javob: geterozigota 42%, gomozigota retsessiv - 49% gomozigota dominant - 9%

5. 
   Agar genotipi aa individlar populyatsiyaning 1% izini tashkil etsa. Genotipi AA, Aa va aa genlar chastotasini aniqlang.
   

Berilgan ² =0,01

g
Yechilishi: g =0,1 p = 1 - g = 0,9
populyatsiyadagi 20000 odamda geterozigota holatdagilari quyidagicha
1/70 x 20000=280
Javob: populyatsiyadagi 280 ta odam geterozigota holatda bo‘ladi.
Mustaqil yechish uchun masalaiar

1. 
   Nasldan naslga o‘tadigan metgemoglobinemiya Alyaska eskimoslari orasida retsessiv allel sifatida uchrashi aniqlangan. Resessiv allellarni uchrash chastotasi 0.09 % ni tashkil etadi. Tahlil qilinayotgan populyatsiyani metgemoglobinemiya bo‘yicha genetik strukturasini tavsiflang.
   
2. 
   Dengiz chuchqalarida yimgning kaltaligi (A), yungning uzunligi (a) ustidan dominantlik qiladi. Dengiz chuchqalarining bir populyatsiyasida A geni 80 foiz va a geni 20 foizni tashkil qiladi. Agar geterozigotali organizmlar o‘zaro chatishtirilganda 1600 ta individ olingan bo‘lsa, shulardan nechtasining yungi uzun ekanligini hisoblab toping?
   
3. 
   Каг-soqovlik autosomaga bogiiq retsesiv holda irsiylana- digan kasallik hisoblanadi. Yevropa mamlakatlarida bu kasallik populyatsiyalar ichida o‘rtacha 2:10000 nisbatda uchraydi. Ma’lum bir populyatsiyadagi 800000 ta odamlardan geterozigota holatda nechtasi bo‘lishi mumkinligini toping.
   
4. 
   Javdar poyasining tukli bo‘lishi dominant (A), tuksizligi retsessiv (a) genlari bilan irsiylanadi. Javdaming bir populyatsiya­sida A geni 60 foiz va a geni 20 foizni tashkil qiladi. Agar geterozigotali organizmlar o‘zaro chatishtirilganda 1000 ta o‘simlik olingan bo‘lsa, ulardan nechtasi tuksiz ekanligini hisoblab toping?
   
5. 
   Fruktozuriyanmg bir formasi subklinik holda namoyon bo‘ladi. Bu kamchilik modda almashinuvini buzilishi bilan amalga oshadi. Davolash uchun ovqat tarkibidan fruktozani chiqarib tashlash kerak. Bu kasallik autosoma retsesiv bo‘lib 7: 1000000
   

chastotada uchraydi. Genotipi bo'yicha geterozigota odamlar sonini toping.

6. 
   Aholi soni 500000 bo‘lgan rayonda 4 ta odam alkoptonuriya bilan kasallanligi ro‘yhatga olingan. Ushbu belgi bo‘yicha genotipi geterozigota bo‘lgan odamlaming populyatsiyadagi sonini toping.
   
7. 
   Ma’lum bir shaharda 10 yil davomida tug‘ilgan 84000 boladan 340 tasi patologik retsessiv allel bilan tug‘ilganligi aniqlangan. Poprulyasiya panmiktiv deb tan olingan. Gomozigota va getereozigota organizmlar chastotasini toping.
   
8. 
   Agar aholi soni millionta bo‘lgan shaharda 200 ta aqliy zaiflik sindromi bilan kasallangan bolalar ro‘yhatga olingan bo‘Isa, aholining genotipik strukturasini aniqlang.
   

9.0damlarda soch bo‘yicha uch hil genotipga ega odamlar mavjud. Tanlangan 2800 odamning 15 % jingalak soch (W), 15 % i to‘lqinsimon soch (Vv) va 70 % i silliq soch (w) bo‘lgan. Dominant va retsessiv allellami uchrash tezligini toping.
lO.Amerikada 30 % aholi fenilkarbamidni achchiq ta’mini sezadi, lekin 70 % aholi sezmaydi. FTK ta’mini sezish (a) allel bilan determinatsiyalanadi. Bu populyatsiyadagi dominant va retsessiv allellami uchrash chastotasini aniqlang.
ll.Odamlarda albinizm retsessiv holatda irsiy lanadigan autosoma kasalligi bo‘lib uchrash tezligi populyatsiyada 1: 20000 bo‘lsa. Aholisi 10 mln bo‘lgan shaharda albinizm bo‘yicha geterozigota holatdagi odamlar isonini toping.

8. 
   Fenilketonuriya 1:100000 chastota retsessiv holda nasldan- naslga o‘tadi. Populyasiyaning (p 2, q 2, 2 p q) genetik strukturasini aniqlang.
   
9. 
   Aniridiya (kamalak parda bo‘lmasligi) dominant autosoma kasalligi bo‘lib nasldan naslga o‘tadi. Aholi o‘rtasida bu kasallik 0.2 % ni tashkil etadi. Populyatsiyaning genetik stmkturasini toping.
   
10. 
    Dengiz chuchqalarida yungning kaltaligi (A), yungning uzunligi (a) ustidan dominantlik qiladi. Dengiz chuchqalarining bir populyatsiyasida A geni 60 foiz va a geni 40 foizni tashkil qiladi.
    

Agar geterozigotali org#ⁿ'^zrnlar o‘zaro chatishtirilganda 1800 ta individ olingan bo‘Isa, sh^ul^ardan nechtasining yungi kalta ekanligini hisoblab toping?

8. 
   Albinizm autosO^rna retsessiv belgi sifatida irsiylanadi. Ayrim populyatsiyalarda bii kasallik 1:20000 chastotada uchraydi. Geterozigota holatdagi taShuvchilarlami uchrash chastotasini toping.
   
9. 
   Javdar poyasining ^tukli bo‘lishi dominant (A), tuksizligi retsessiv (a) genlari bilal¹ i^rsiylanadi. Javdaming bir populyatsiya- sida A geni 60 foiz v^^{1 a} geni 20 foizni tashkil qiladi. Agar geterozigotali organizmlar °2aro chatishtirilganda 1000 ta o‘simlik olingan bo‘Isa, ulardan nechtasi tukli ekanligini hisoblab toping?
   
10. 
    Populyatsiyadagi Ю0 ming aholini 4 ming tasi havorang ko‘z, qolganlari esa qo‘y ko‘z. Ko‘z rangi bo‘yicha geterozigota bo‘lgan odamlaming sonif¹¹ toping.
    

Ekologiya asosl#^r* bo‘yicha masala va mashqlar
Ekologiyadan mas^la Va mashqlar yechish uchun quyidagi bilimlarga ega bo‘lish kerak. Organizmlar, turlar, populyatsiyalar- ning muhit bilan o‘zaro ^muHosabati qonuniyatlarini o‘rganadigan fan. Ekologiya o‘rganadig^an biologik sistemalar (organizmlar, populyatsiyalar, turlar, biogetsenozlar, ekosistemalar). Biologik sistemalarning asosiy hodi^sa^ri va bir butunligi. Muhit va ekologik omillar. Yer, suv, tuproq ^mUhiti. Muhit omillari (abiotik, biotik, antropogen). Ekologik or*¹¹ ^ming bevosita va bilvosita ta’siri. Omillaming kompleks ta"^sm- Cheklovchi omillar. Abiotik omillar (yorug‘lik, harorat, namlik, havo, tuproq). Organizmlaming abiotik omillarga moslashganligi. Geologik omillar. Ekologik indikatorlik. Biomlar. Biologik ritm. F°t°Periodizm. Biotik omillar (o‘simliklar, hayvonlar, zambumg‘lar ^va bakteriyalaming o‘zaro ta’siri). Organizmlar ta’sirida mututning o‘zgarishi. Turlar ichidagi biotik ta’sirlar (yashash muddati, J^mslarning nisbati, tug‘ilish, o‘lim soni, jins bilan bog‘lanadigan omillar, guruh munosabatlari). Turlararo biotik munosabatlar (yirtqich - o‘lja, parazit - xo‘jayin, simbioz, antibioz, neytralizm, o‘zaro raqobat). Antropogen omillar. Populyatsiya va tur ekologiyasi. Turning populyatsion strukturasi. Noyob va yo‘qolib borayotgan turlar. “Qizil kitob”. Biotsenozlar, ulaming xilma-xilligi. Biogeotsenozlardagi bog‘lanishlar. Trofik bog'lanish. Ekosistemalar. Prdutsentlar, konsumentlar, redutsentlar. Biogeosenozda moddalar aylanishi. Energiya oqimi. Oziq zanjirlari. Trofik darajalar. Biologik mahsuldorlik. Ekologik piramida qoidasi. Guruhlar dinamikasi. Birlamchi va ikkilamichi suksessiyalar. Agrotsenozlar. Agrosenozlarda moddalar aylanishi va energiya oqimi. Ekologik xavf. Biotsenoz bilan agrotsenozning o'xshashlik va farqi haqidagi bilimlami o‘zlashtirgan holda o‘quvchilar eko- logiya asosida masala va mashqlar yechish ko‘nikma va malaka- lariga ega bo'ladilar.
Ekologiya asoslariga oid masala va mashqlaryechish metodikasi
1.1990 yilga kelib atmosferadagi CO2 konsentratsiyasi 340 mg/kgni tashkil etgan. Ma’lumki CO2 konsentratsiyasi yiliga 0,5 % ga oshib bormoqda. Shu vaqtdan boshlab CO2 miqdorini oshib borishini o‘rganing. Bu asosda quyidagilami oldindan ayting.

1. 
   2050 yilga borib atmosferada CO2 konsentratsiyasi qanchaga ortadi;
   
2. 
   qaysi yilda C0₂ kontsentratsiyasi 2 baroabar ortadi va harorat 3-5°C ortadi.
   

Yechilishi:

1. 
   C0₂ atmosferada ma’lum vaqtdan ortib borishini aniqlash uchun dastlab tablitsa;
   

_S,.340 ₊ ^{340 0}-⁵ . S₂-S,₊-^