G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

Avtoxor
о‘simliklarning meva va urug‘lari, odatda, yaqiniga, kо‘pi 
bilan 1-2 m nariga sochiladi. Avtoxor о‘simliklarning mevalari ikkiga: 
mexanoxor
va 
baroxor
bо‘linadi (163-rasm). 
Mexanoxor 
о‘simlik mevalarining urug‘lari kо‘sak va qо‘zoqni 
yorilishi bilan sochiladi (masalan, binafsha, lola va boshqalar). Ba’zi 
о‘simliklarning mevalari pishgan vaqtda uning ichida kuchli bosim 
hosil bо‘ladi. Meva yorilgan vaqtda charsillagan ovoz chiqarib 
urug‘lar zarb bilan sochiladi. Bunday о‘simliklarga gunafshalar, 
dykakdoshlar (akasiya, burchoq. mosh va boshqalar) geran, yovvoyi 
xina va boshqalar misol bо‘ladi.
О‘zbekistonda keng tarqalgan yovvoyi bodringning pishgan 
mevasiga salgina tegib ketilsa tanasidan uziladi va urug‘lari shilimshiq 
modda bilan otilib chiqib, odamga yoki hayvonga yopishib, shu tariqa 
tarqaladi. Chatnab ochiluvchi quruq mevalar (dukkak, qо‘zoq va 
qо‘zoqcha) yetilganda meva sirtining tashqi va ichki tо‘qimalari har 
xil darajada tarang bо‘ladi. Shuning natijasida meva yoni chatnab 
yoriladi, ular kuch bilan atrofga sochiladi. 
308

---

163-rasm. Avtoxor
о‘simliklar.
 
309

---

Baroxor
о‘simlik mevalari og‘ir bо‘ladi va yong‘oq, eman, kashtan 
о‘simliklarning mevalari misol bо‘la oladi. Bu mevalar pishgandan 
keyin uzilib tagiga tushadi.
Avtoxor mevalarning orasida geokarp (yunon. geo – yer) mevalar 
ham bо‘ladi. Ular pishgandan keyin daraxtdan uzilib, yerga tushadi va 
yerda pishadi. Masalan, О‘zbekistonda sabzavot ekinlari ekiladigan 
maydonlarda doimo uchraydigan laylak tumshuq 
(Erodium 
cicutarium)
degan begona о‘tning mevasi beshta yong‘oqchadan 
iborat.
Yong‘oqchalarning pastki tomonidagi uchida tukli alohida 
tumshuqchasi orqaga qayrilgan, yuqori tomonida esa uzun qiltiqli 
о‘simtalari bо‘ladi. Bu о‘simtalar meva yetilguncha markaziy 
ustunchaga qо‘shilgan bо‘lib, meva yetilgandan keyin ustunchadan 
ajraladi. Mevalari quriganda parmaga о‘xshagan qiltiqchalarni, nam 
yerni о‘zidan-о‘zi qazib kirib ketadi.