G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

117- rasm. Yо‘sinlarning rivojlanish sikli:
1 – gametofit, 2 – anteridiy, 3 – erkak jinsiy hujayrasi, 4 – arxegoniy,
5 – tuxum hujayra 6 – zigota, 7 – sporofit, 8 – kо‘sakcha, 9 – sporalar,
10 – protonema, 11 – kurtak.
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
118- rasm. Qirqquloqning rivojlanish sikli:
1 – sporofit, 2 – sporangiylar guruhi, 3 – sporangiy, 4 – sporalar, 5 – о‘simta,
6 – tuxum hujayrali arxegoniy, 7 – anteridiy, 8 – spermatozoidlar, 9 – zigota,
10 – gametofit, 11 – novda.
228

---

Urug‘lanish natijasida hosil bо‘lgan diploid zigota о‘sha zahotiyoq 
mitoz bо‘linib, sporofit nasl beruvchi murtak (embrion) 
takomillashadi. Murtak avvaliga о‘simta hisobidan oziqlanadi, 
keyinchalik ildiz, yer osti poya va barg chiqargandan sо‘ng о‘simta 
quriydi. 
Yuqoridagi misoldan kо‘rinadiki, qirqquloqlarda yadro davrlarini 
almashinishidan tashqari, ularda nasllar ham gallanadi: ya’ni sporofit 
jinssiz kо‘payishda ishtirok etuvchi sporalar diploid sonli 
xromosomalardan iborat bо‘lib, ularning о‘sishidan jinsiy organlar 
(anteridiy va arxegoniy) gaploid sonli xromosomalarga ega bо‘lgan 
jinsiy nasl gametofit gallanadi. Biroq, sporofit va gametofit tashqi 
kо‘rinishi jihatidan bir-biridan keskin farq qiladi.
Sporofit kо‘p yillik va tamomila mustaqil ravishda yer ustida 
о‘sadi. Gametofit esa kichkina differensiallashmagan tallomdan 
iborat. U suv sharoitida о‘sishga moslashgan, lekin uzoq о‘smaydi. 
Sporofit meyosporalar, gametofit esa gametalar vositasida nasl 
qoldiradi. Nasllarning bunday gallanishiga geteromorf (yunon. geteros 
– har xil; morfe – shakl) gallanish deyiladi.
29-§ Yuksak o‘simliklarning urug‘lar yordamida kо‘payishi 
Urug‘lar yordamida kо‘payish ochiq urug‘li va yopiq urug‘li 
о‘simliklarga xos. Ularda urug‘lar yangilanish, kо‘payish va tarqalish 
organi bо‘lib xizmat qiladi. Urug‘lar kо‘p miqdorda hosil bо‘ladi, 
tarqaladi va ulardan yana о‘shanday о‘simliklar vujudga keladi. 
Bunday о‘simliklarda nasllarning gallanishi deyarli butunlay 
niqoblangan. Urug‘li о‘simliklar quruqlikka moslashgan bо‘lib, 
gametalarning harakatlanishi uchun suvning hojati yо‘q. Shuning 
uchun ularda changlanish jarayoni yuzaga kelgan. Urug‘li 
о‘simliklarning gametofiti (ayniqsa urg‘ochisi) mustaqil hayot 
kechirolmaydi, ular faqat sporofitning hisobiga yashaydilar. Sporofit 
о‘simlikda mikro va megasporangiylar, ularning ichida esa 
meyosporalar yetiladi. Mikro va megasporalar mikro va 
megasporangiylar ichidan tashqariga chiqmasdan о‘sib, gametofitlarni 
hosil qiladi. Urug‘, urug‘kurtakdan, yoki urugmurtakdan shakllanadi. 
Urug‘kurtak – shakli о‘zgargan megasporangiy bо‘lib, uning ichida 
urg‘ochi gametofit rivojlanadi; urug‘lanishdan keyin hosil bо‘lgan 
zigotadan yangi sporofit о‘simlikning murtagi shakllanadi. 
Urug‘lanishdan keyin yana shu urug‘murtak urug‘ga aylanadi. Ochiq 
229

---

urug‘li о‘simliklarning taraqqiyot davrlari va urug‘ yordamida 
kо‘payishi. Bu jarayonni oddiy qarag‘ay (
Pinus silvestris
) misolida 
kо‘rish mumkin (119-rasm).
Baland bо‘yli, yorug‘sevar, doimo yashil о‘simlik. Ular bir uyli 
о‘simliklardir. Bir о‘simlikning о‘zida erkak va urg‘ochi g‘udda hosil 
bо‘ladi. Erkak g‘uddalarning rangi sarg‘ish va yirik boshoqlarga 
birikkan. Har bir kichik g‘udda о‘rtasida о‘qi bо‘lib unga spiral