G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

29-rasm. Eyxorniya (a) barg bandida va Yakan (b) о‘simligi 
poyasining aerenxima tо‘qimasi.
а 
b 
69

---

yо‘qotib, boshqa о‘simliklarning tanasiga gaustoriya – sо‘rg‘ichlari 
yordamida о‘rnashib, tayyor organik moddalar hisobidan oziqlanadi. 
Shu sababdan ham bunday tekinxо‘r о‘simliklarning ildiz va 
hujayralarida xlorofill bо‘lmaydi. 
 
Sekret ajratuvchi tо‘qimalar.
Sekret (lot. sekres i o – ajrataman) 
chiqaruvchi yoki ajratuvchi tо‘qimalarga tuzilishi har xil bо‘lgan, 
ixtisoslashgan hujayralar kiradi. Bu hujayralarda modda almashinuvi 
natijasida kimyoviy tarkibi har xil bо‘lgan moddalar hosil bо‘ladi. 
Ajratuvchi tо‘qima hujayralari shakl jihatidan parenxima 
hujayralaridan tashkil topgan. Ularning devori yupqa, uzoq vaqtgacha 
tiriklik xususiyatini saqlab qoladi va о‘zidan sekret chiqaradi. Eng 
muhim sekretlar – terpinlardir. Ular efir moylari, kauchuk, balzam, 
smolalardan iborat.
30-rasm. О‘simlik ildizisо‘ruvchi tо‘qimalarining bо‘ylama (A) va 
kо‘ndalang (B) kesimi:
I – ildiz g‘ilofi, II –bо‘linish zonasi, III – sо‘ruvchi zona, IV – о‘tkazuvchi 
zona; 1– yon ildiz kurtagi, 2 – ildiz tuklari, 3 – birlamchi pо‘stloq, 4 – endoderma, 
5 – epiblema, 6 – о‘q silindri.
А 
B 
70

---

Qarag‘ay efir moylaridan skipidar, kanifol moddalari ajratib 
olinadi. Bundan tashqari bu tо‘qimalar о‘zidan qand, oqsil, tuzlar, suv 
ham chiqaradi. 
Terpinlar va oqsillar hujayraning endoplazmatik retikulumida, 
shilimshiq shiralar esa, Goldji apparatida sintez qilinadi. 
Sekret tо‘qimalar, о‘zidan ajratadigan moddalarning tashqariga 
chiqarilishi yoki ichkarida saqlanib qolishiga asoslanib, ikki guruhga: 
tashqariga chiqaruvchi va sekretlarni saqlovchi tо‘qimalarga bо‘linadi. 
Evolyutsiya jarayonida tashqariga chiqaruvchi tо‘qima epidermadan, 
sekretlarni saqpovchi tо‘qima esa, assimilyasiya va g‘amlovchi 
tо‘qimalardan kelib chiqqan. 
Tashqariga sekret chiqaruvchi tо‘qimalar bezsimon tuklar (31-
rasm), nektar, gidatodalar shaklida bо‘ladi. Bezsimon tuklar yoki 
trixomalar epidermadan paydo bо‘ladi. Bu bezlar birhujayrali yoki 
kо‘phujayrali boshchadan iborat. Ular chiqaradigan sekret yoki 
suyuqpik asosan, efir moylaridan iborat bо‘lib, kutikula ostida 
tо‘planadi.
Bu xildagi bezsimon tuklar labguldoshlar (rozmarin, lagoxilus 
kо‘kparang), murakkabguldoshlar va boshqa oila vakillarining barg va 
novdalarida joylashgan. Ba’zan tashqariga sekret chiqaruvchi 
tо‘qimalar dag‘al bezlar shaklida bо‘ladi, ular emergenslar deb ataladi.
Emergenslarning hosil bо‘lishida epidermadan tashqari, ichki 
tо‘qimalar ham qatnashadi. Tashqi bezsimon emergenslarga 
qichitqitikanning achituvchi tuklari misol bо‘la oladi. 
Uning achituvchi bezsimon emergenslari tirik hujayra bо‘lib, 
kosachasimon shakldagi kо‘phujayrali taglikka о‘rnashgan. Tukning 
asosi, ingichka konus singari chо‘zilgan, ichi kovak, mitgi shpris 
ninasiga о‘xshaydi, uning uchida qiyshiq boshchasi bor. Tuk odam 
yoki hayvonga tegishi bilan sinib, о‘tkir uchi teriga sanchiladi va 
hujayra shirasi terini achitadi.