G. N. Najmiddinova O’. U. Qurbonova

3.3.  Ta’limni differensiyalashtirish muammolari va maxsus maktablar 
faoliyati 
 
Maktablarda  amalga  oshirilayotgan  islohotlar  ta‘lim  ishini  tabaqalashtirish 
muammolarini  keltirib  chiqardi.   
Ammo  bu  masala  atrofida  qarama-qarshi  fikrlar  mavjud.  Yevropa  Iqtisodiy 
Hamjamiyatining  e‘tirof  etishicha,  ta‘limda  ijtimoiy  tengsizlik  kayfiyati  hukm 
surmoqda.  Bunga  pul  to‘lab  o‘qish,  sinfda  yoki  kursda  o‘quv  kursini  o‘zlashtira 
olmay  ikkinchi  yilga  qolib  ketish,  imtihonlarni  o‘ta  talabchanlik  asosida  o‘tkazish 
sabab bo‘lmoqda.  

---

 
50 
Masalan,  Fransiya  boshlang‘ich  maktablari  o‘quvchilari  hamda  litsey 
o‘quvchilarining  ko‘pchiligi  fanlarni  o‘zlashtira  olmay,  takroriy  o‘quv  yiliga  qolib 
ketmoqda.  
Ikkinchi  yili  o‘qishga  ko‘p  sonli  imtihonlar  ham  sabab  bo‘lmoqda.  Bu 
mamlakatning  boshlang‘ich  va  o‘rta  maktablarida  bolalar  650  ta  imtihon  va 
topshiradi.  Imtihonni  topshira  olmaslik  o‘quvchilarning  asab  va  ruhiy  holatiga 
qattiq  ta‘sir  o‘tkazadi.  Bu  noxush  vaziyatlarni,  hatto  fojiali  voqealar  ro‘y  berishiga 
sabab  bo‘lish  hollari  uchraydi.  Bunday  vaziyat  shubhasiz,  faqat  ota  -  onalar 
ichidagina  emas, o‘qituvchilar  orasida ham keskin noroziliklarga  sabab bo‘lada.  
Bunday sharoitda ta‘limni  tabaqalashtirish  eng dolzarb masalaga  aylangan.   
Ularning  ―ta‘limni  tabaqalashtirish  —  kelajak  strategiyasidir‖  shiori  biz  uchun 
ham foydadan xoli emas.  
Odatda  o‘quvchilarni  tabaqalashtirish  chet  davlatlar  amaliyotida  boshlang‘ich 
ta‘lim  kursidan keyin  amalga  oshiriladi.   
Fransuz pedagoglari  esa sinf o‘quvchilarini  uch tabaqaga ajratadi:   
1.  Gomogenlar  —  matematika  va  gumanitar  yo‘nalishda  ish  olib  borsa 
bo‘ladigan o‘quvchilar;  
2.  Yarim  gomogen  —  tabiiy  sikldagi  fanlarni  o‘zlashtira  olishga  moyil 
o‘quvchilar;  
3.  Gegeron  —  barcha  predmetlardan  har  xil  saviyada  o‘zlashtiriladigan 
o‘quvchilar va hokazo.  
Tabaqalashtirish  jarayonining  yangi  muhim  yo‘nalishi  to‘ldiruvchi  ta‘limni 
rivojlantirish  bo‘lib qolmoqda.  
To‘ldiruvchi  maktablar  paydo  bo‘lishining  sababi,  AQSH  va  G‘arbiy 
Yevropada  o‘zlashtirmovchi  hamda  ulgurmovchi  o‘quvchilarning  ko‘payib 
borayotganligi,  ta‘lim  sifatining  tobora tushib borayotganligidadir.   
AQSH  davlat  dalolatnomalaridan  biri  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  ―mamlakat  xavf 
ostida‖  deb  nomlangan  (1983  yil).  Unda  o‘quvchilar  o‘zlashtirishidagi 
―o‘rtamiyonachilik‖  70-80  foizni  tashkil  etayotganligi,  funksional  savodsizlik  avj 
olayotganligi  bayon  etilgan.  Oily  o‘quv  yurtiga  tayyorgarlik  ko‘rish  hamda 
o‘qishga  kirish  uchun  o‘quvchilar  xotirani  kuchaytiruvchi  turli  dori  vositalaridan 
foydalanayotganligi  pedagoglarni  tashvishga  solmoqda.  O‘quvchilarining    reyting 
ko‘rsatkichi  nisbatan  tushib  bormoqda.  Fransiyada  har  uch  litseychidan  biri 
muvaffaqiyatsizlikka  uchramoqda.  Ta‘limda  ro‘y  berayotgan  buday  salbiy 
holatlarni  bartaraf etish to‘ldiruvchi  ta‘lim  zimmasiga  tushadi.  
To‘ldiruvchi  ta‘lim  maktabgacha  tarbiya  muassasalarida,  maktab  va 
litseylarda  amalga  oshirilmoqda.  AQSHda  bu  xizmatga  ommaviy  axborot 
vositalarining  imkoniyatlari  ham  safarbar  etilgan,  milliy  telekompaniya  maxsus 
o‘quv kanali  orqali 130 soatlik  o‘quv ko‘rsatuvlari tashkil  etadi.  
O‘quv  jarayonlarini  tabaqalashtirib  olib  borish  bo‘yicha  chet  mamlakatlarning 
ko‘pchiligida  tadqiqotlar davom ettirilmoqda.   
Rivojlangan  davlatlarda  iqtidorli  bolalarga  e‘tibor  tobora  ortib  bormoqda. 
Keyingi  davrlarda  o‘z  tengdoshlariga  nisbatan  qobiliyatda  bir  necha  barobar 
ilgarilab  ketgan  bolalar  ko‘plab  uchraydi.  Ular  o‘quvni  juda  erta  boshlab,  ta‘lim 

---

 
51 
kurslarini  o‘zlashtirishda  katta  shov-shuvlarga  sabab  bo‘ladigan  darajada 
muvaffaqiyatlarga  erishmoqda.  
Shunday  iqtidorli  o‘quvchilar  maktabi  G‘arbda  XX asrning 60-yillarida paydo 
bo‘lgan  edi.  Bunday  maktablarning  o‘quv  dasturlari  bolalarning  qobiliyat  va 
imkoniyatini  to‘la  ro‘yobga  chiqarishni  ta‘minlab  berish  darajasida  murakkab 
tuzilgan.   
Qobiliyatli  bolalar  bilan  ishlash  dasturi  AQSHda  keng  quloch  yoygan.  Ayrim 
shaharlarda  oliy  toifali  bolalar  bog‘chalari  ochilgan  bo‘lib,  ularda  4-5  yoshli 
o‘quvchilar  maktab  dasturi  asosida  o‘qitiladi.  Talantlarni  izlab  topish  davom 
etmoqda.  AQSHda  ―Merit‖  dasturi  asosida  har  yili  yuqori  sinf  va  kollejlardan  eng 
qobiliyatli  bolalar  (600  ming)  tanlab  olinadi.  Ular  o‘rtasida  test  sinovlari  o‘tkazilib 
eng  qobiliyatli  35  ming  o‘quvchi  tanlab  olinadi  va  o‘qitiladi.  Ularga  turli 
imtiyozlar  stipendiyalar,  yaxshi  shart-sharoitga  ega  bo‘lgan  turarjoy,  eng  oliy 
darajadagi  universitetlarga  qabul va boshqalar amalga  oshiriladi.   
Ammo 
iqtidorli 
bolalarga 
qarama-qarshi 
qutbda 
turgan 
aqli 
zaif  
o‘quvchilarning  taqdiri  ham  chet  ellik  pedagoglarni  tobora  tashvishlantirmoqda, 
bunday  holatlarni  kelib  chiqish  sabablarini  o‘rganish,  oldini  olish  bo‘yicha 
ko‘pgina  profilaktik  ishlar  olib  borilmoqda.  Uular  uchun  maxsus  maktablar 
ochilmoqda.  Afsuski,  statistik  ma‘lumotlar  bunday  bolalar  soni  tobora  oshib 
borayotganligini  ko‘rsatmoqda.  
So‘nggi  yillarda  Fransiyada  aqliy  va  jismoniy  nuqsoni  bor  bolalar  uchun 
ochilgan  maktablar  soni  16  marta  o‘sdi.  Bu  muammoni  hal  etish  bo‘yicha  barcha 
ilg‘or mamlakatlarda  izchil  izlanishlar  jarayoni  ketmoqda.  
AQSHda  kelajak  maktabi  –  umummilliy  loyihasini  amalga  oshirishga 
kirishildi.  Bu  eksperiment  mazmunini  o‘qituvchi  buyrug‘i  bilan  ish  tutish,  ko‘proq 
o‘quvchilarga  mustaqil  ishlash  imkoniyatini  berishdan  iborat.  Ta‘lim  tarkibi  sinfda 
ishlash, mustaqil  mashg‘ulot, o‘qituvchi konsultatsiyasini  o‘z ichiga oladi.   
Germaniya  maktablarida  sinfda  o‘quvchilar  sonini  qisqartirish    yo‘li  tutilgan. 
Bunda  o‘quvchilarning  har  biriga  individual  paketlar  (topshiriqlar)  tarqatiladi. 
Topshiriqlarni  o‘quvchi  mustaqil  bajaradi,  lozim  bo‘lganda  o‘qituvchidan 
konsultatsiya  oladi. Bundan ko‘zda tutilgan  maqsad: 
 — 
maktablarning 
insonparvarlik, 
umuminsoniylik 
yo‘nalishlarini 
kuchaytirish;   
— o‘quvchi shaxsini shakllantirishning  eng samarali  yo‘llarini  qidirib topish;  
—  tarbiya‘ning  yangi  formalarida  —  o‘quvchilar  kengashi,  maktab 
kengashlaridan,  tarbiyaviy  o‘yinlardan  foydalanish;   
—  maktab  o‘quv  dasturlarini  ixtisoslashtirish,  fanlarning  o‘zaro  aloqasini 
mustahkamlash,  takomillashtirish;   
—  maktabni  mehnat,  insoniy  faoliyat  bilan  yaqinlashtirish,  kasbga  yo‘naltirish 
ishlarini  qayta tashkil  etish;   
—  tabaqalashtirib  o‘qitishni  kuchaytirish,  maxsus  o‘quv  muassasalari  (ham 
talantli,  ham aqliy,  jismoniy  nuqsonli o‘quvchilar uchun) faoliyatini  rivojlantirish;   
—  yangi-yangi  o‘quv  texnik  vositalarining  ta‘limdagi  salmog‘ini  oshirish, 
o‘qituvchilarning  kompyuter savodxonligini  oshirish;  

---

 
52 
—  sinf-dars  tizimini  zamonaviylashtirish,  o‘quvchilarning  mustaqil  ishlashini 
yo‘lga qo‘yish;  
—  pedagogik  g‘oyalarini  amalga  oshirishda  keng  qamrovli  eksperiment-
tadqiqotlarni  amalga  oshirishdan iboratdir.   
Chet  el  ta‘lim  tizimidagi  bunday  ibratli  jihatlarni  Vatanimiz  ta‘lim  tizimida 
qo‘llash  yosh,  mustaqil  Respublikamizda  o‘quv-tarbiya  ishlarini  isloh  qilish 
jarayonini  tezlashtiradi.