G. N. Maxmudova innovatsion iqtisodiyot

IV BOB. INNOVATSION RIVOJLANISHNING INDIKATORLARI 
 
4.1. Innovatsion iqtisodiyotning asosiy tamoyillari, belgilari va 
koʻrsatkichlari 
Innovatsion iqtisodiyot quyidagi asosiy printsiplar, belgilar va 
koʻrsatkichlar bilan tavsiflanadi:
•
Iqtisodiy erkinlikning yuqori koʻrsatkichi; 
•
Ta’lim va fan rivojlanishining yuqori darajasi; 
•
Iqtisodiyotning 4-6-chi texnologik tuzilmalari; 
•
Hayotning yuqori va raqobatbardosh sifati; 
•
Keng ma’noda inson kapitalining yuqori narxi va sifati; 
•
Iqtisodiyotning yuqori raqobatbardoshligi; 
•
Innovatsion korxonalar (60-80% dan yuqori) va innovatsion 
mahsulotlar ulushi yuqoriligi; 
•
Kapitalni almashtirish; 
•
Raqobat va innovatsiyalarga boʻlgan talabning yuqoriligi; 
•
Innovatsiyalarning koʻpligi va natijada raqobat tufayli ulardan 
ba’zilarining samaradorligini ta’minlash; 
•
Yangi bozorlarni ochish. 
Bozor xilma-xilligi printsipi rivojlangan bilimlar sohasi va uning 
yuqori eksportiga asoslanadi. 
Kapitalni almashtirish innovatsion jarayonning har bir bosqichida sodir 
boʻladi. 
Davlat 
fundamental 
fanlarni 
ilmiy 
grantlar, 
innovatsion 
infratuzilmani moliyalashtirish orqali moliyalashtiradi. Bu har xil tadqiqot va 
ishlanmalarni moliyalashtirish uchun oʻzaro raqobatlashadigan har xil 
tadqiqot guruhlarini jalb qiladi. Ushbu bosqichning maqsadi innovatsion 
gʻoyalarning koʻpchiligini yutib boʻlmasligini anglab yetishdir, ammo bu 
kapitalni almashtirish uchun sharoit yaratishga imkon beradi. Patentlar 
xususiy firmalar tomonidan sotib olinadi, ularning aktsiyalari investorlar 
tomonidan katta foyda olish umidida sotib olinadi. Shunday qilib, 
innovatsion iqtisodiyot keyingi moliyalashtirish oqimini davlat hisobidan 
emas, balki xususiy investorlar hisobiga amalga oshiradi. 
Rivojlanish 
yangi 
bosqichga 
koʻtarilishi 
bilan 
innovatsion 
kompaniyalar katta korporatsiyalar, innovatsion va venchur fondlari va 
boshqa tashkilotlar uchun qiziqish darajasi ortib boradi. Shunday qilib, 

---

46 
kelajakdagi ishlanmalarni prototiplarga yetkazish bosqichidan oldin ham 
bozor avjiga chiqadi, xorijiy sarmoyadorlar, texnologik innovatsiyalarni 
amalga oshirishlari mumkin boʻlgan ishlanmalarni sotib oladigan ishlab 
chiqarish kompaniyalari jalb etila boshlanadi. Masalan, Intel korporatsiyasi 
nanotexnologiyalarga asoslangan kompyuterni yaratishini e’lon qilib, 
oʻzining aktsiyalari oʻsishini ta’minlagan. Jarayon oxirida, kapitalni turli xil 
ishlanmalarni oʻz ichiga oladigan mahsulotga almashtirish roʻy beradi, bunda 
u faqat oʻz reklamalarida mavjud boʻlgan narsalarni biladi. Bunday holda, 
hech kim ilmiy gʻoyadan yakuniy mahsulotgacha butun zanjirni 
moliyalashtirmaydi. 
Kapital almashtirish bir vaqtning oʻzida bir nechta bozorlarda sodir 
boʻladi. Innovatsion jarayonning har bir keyingi bosqichida almashtirish 
ortib boruvchi foyda bilan amalga oshiriladi. Innovatsion iqtisodiyot hali 
mavjud boʻlmagan ishlanmalar yoki gʻoyalar, ularning aksariyati amaliy 
boʻlmagan gʻoyalar innovatsion mahsulotlarning yangi bozorlariga zamin 
yaratayotganiga asoslanadi. Kapitalni almashtirish bir necha bor sodir 
boʻladi. 
Innovatsion iqtisodiyotda kapitalni almashtirishning asosiy jarayoni bu 
milliy boylikdagi jismoniy va tabiiy kapitalni inson kapitali bilan 
almashtirishdir. 
Rossiyaning milliy inson kapitali uning qiymati va sifatini oshirishda 
dunyoning etakchi davlatlari va raqobatchilaridan ortda qolmoqda. 
Innovatsion iqtisodiyot innovatsion jarayonning har bir bosqichida 
mahsulotlar, xizmatlar va kadrlarning ortiqcha miqdorini oʻz ichiga oladi: 
bilimlar, 
gʻoyalar, ishlanmalar, patentlar, yuqori texnologiyalar, 
kompaniyalar, tadbirkorlar, olimlar, infratuzilma va boshqalar. Ushbularni 
qisqartirish raqobatni boshlaydi va qoʻllab-quvvatlaydi, bu esa tovarlar va 
xizmatlar xilma-xilligi va sifatining oshishiga va innovatsiyalarning 
koʻpayishi va ular oʻrtasidagi raqobat tufayli mehnat unumdorligining 
oshishiga olib keladi. Rivojlangan mamlakatlarda samarali innovatsion 
tizimlar raqobatni qoʻllab-quvvatlaydi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitida 
iqtisodiyotning barcha tarmoqlari va sohalarida raqobatbardosh bozorlarning 
iqtisodiy erkinlik koʻrsatkichi past boʻlgan iqtisodiyotdan asosiy farqi 
hisoblanadi. Raqobat rivojlanishning asosiy intensiv omili sifatida shaxs, 
iqtisodiyot, jamiyat va inson kapitali rivojlanishini aytishimiz mumkin.

---

47 
Innovatsion bozor iqtisodiyoti har xil turdagi bozorlarning bir vaqtning 
oʻzida oʻsishini nazarda tutadi, bu faqat juda yuqori mehnat unumdorligi va 
yuqori texnologiyalar bilan olinishi mumkin boʻlgan turli xil qoʻshimcha 
qiymatlar mavjud boʻlganda ta’minlanadi. Ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar, 
gʻoyalar, mutaxassislar va boshqalarning koʻpligi iste’molchilarning talab va 
ehtiyojlariga qarab ilmiy va innovatsion tizimlar tomonidan ishlab chiqiladi. 
Shu bilan birga, olimlar va novatorlarning ijodi, ular oʻrtasidagi raqobat 
ularni iqtisodiyot va jamiyat talablarini innovatsion taklif oʻsishidan ortda 
qoldirishga undaydi. Bu erda inson kapitalining jadal rivojlanishi va uning 
rivojlanish omili sifatida zamonaviy iqtisodiyotdagi etakchi roli namoyon 
boʻladi. 
Ta’limni rivojlantirish, mehnat unumdorligini oshirish, sogʻliqni 
saqlash 
tizimini 
takomillashtirish 
va 
daromadlarni 
koʻpaytirishga 
infratuzilmani rivojlantirmasdan turib erishib boʻlmaydi. 
Iqtisodiy oʻsishning yana bir muhim omili – bu yangi ish oʻrinlari 
yaratish yoki ishlab chiqarishning energiya samaradorligini oshirish kabi 
iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik xarakterdagi muammolarni uzoq muddatli 
echimini topishda muhim rol oʻynaydigan texnologik taraqqiyot va 
innovatsiyalardir. Bugungi kunda tadqiqot va innovatsiyalarga sarmoya 
kiritish dunyo hukumatlari uchun ustuvor vazifaga aylanmoqda. 
Mutaxassislarning fikriga koʻra, bugungi kunda taxminan 1–1,15 
milliard kishi ishonchli telefon xizmatlaridan foydalanish imkoniyatiga ega 
emas, 3 milliarddan ortiq odam hali ham Internetga ulana olmaydi, ularning 
90 foizi rivojlanayotgan mamlakatlarda istiqomat qiladi. Ushbu raqamli 
tafovutni bartaraf etish axborot va bilimlarga teng kirishishni ta’minlash, 
innovatsiyalar va tadbirkorlikni ragʻbatlantirish uchun hal qiluvchi 
ahamiyatga ega. 
Eng muhim, shu bilan bir paytda eng murakkab va munozarali 
koʻrsatkichlar – bu innovatsion jarayonning kompaniya faoliyatiga ta’sirini 
tavsiflovchi koʻrsatkichlardir. Boshqa koʻrsatkichlar tadqiqot va ishlab 
chiqish, patentlash va texnologiyani qabul qilish orqali oʻlchanadigan 
innovatsiyalarning tarqalishini tavsiflaydi. 
Koʻrsatkichlar binar boʻlishi mumkin, masalan, bu fakt muhimmi yoki 
yoʻqligini ifodalab beradigan. Ular muayyan jarayonlarni saralashi 

---

48 
(ranjirlashi) mumkin, masalan, 0 dan 5 gacha yoki 1 dan 3 gacha va 
hokazo.
15
1. Maqsadli koʻrsatkichlar. 
Innovatsion faoliyatning iqtisodiy vazifalari: 
- eskirgan mahsulotlarni almashtirish; 
- mahsulotning qoʻllanilish doirasini oshirish (mahsulotning asosiy 
maqsadi ichida va tashqarisida); 
- ekologik mahsulotlar yaratish; 
- bozor pozitsiyasini saqlab qolish yoki yaxshilash; 
- yangi bozorlarni ochish (yangi bozor joylarini yaratish orqali 
mamlakat ichida yoki chet elda); 
- mahsulotlarning moslashuvchanlik xususiyatlarini yaxshilash; 
- mahsulot tannarxini pasaytirish (ish haqi fondini qisqartirish, 
materiallar sarfini kamaytirish, energiya sarfini kamaytirish, nuqsonli 
mahsulotlarni 
kamaytirish, 
loyiha-konstruktorlik 
ishlarining 
narxini 
pasaytirish, boshqaruv xarajatlarini kamaytirish). 
- mahsulot sifatini yaxshilash; 
- mehnat sharoitlarini yaxshilash; 
- atrof – muhitga zararni kamaytirish. 
2. Innovatsion yangilik darajasini tavsiflovchi koʻrsatkichlar. 
Bu koʻrsatkichlar ikkita asosiy guruhga boʻlinadi: texnik parametrlar 
va bozor parametrlari. 
Quyidagi ma’lumotlar texnik parametr sifatida ishlatilishi mumkin: 
a) mahsulot bilan bogʻliq innovasiyalar uchun: 
- yangi materiallardan foydalanish. 
- yangi oraliq mahsulotlardan foydalanish. 
- yangi funktsional qismlar. 
- tubdan yangi texnologiyalardan foydalanish. 
b) texnologik jarayon innovasiyalari uchun: 
- ishlab chiqarishning yangi usullari. 
- yangi tashkilot (yangi texnologiyalarni joriy etish). 
- yangi professional dasturiy ta’minot. 
c) Quyidagilar bozor parametrlari sifatida ishlatilishi mumkin: 
- faqat kompaniya darajasidagi innovatsiya; 
15
https://studbooks.net/782884/ekonomika/indikatory_innovatsionnoy_deyatelnosti 

---

49 
- kompaniyaning operatsion bozordagi yoki tarmoq yangiliklari; 
- jahon miqyosidagi yangilik. 
3. Innovatsiya mohiyatini belgilovchi koʻrsatkichlar: 
- ilmiy yutuqni belgilaydigan yangilik; 
- muhim texnik yangiliklar; 
- texnik yaxshilanishlar yoki oʻzgarishlar; 
- sanoatning boshqa sohasida foydalanish imkoniyati; 
- mavjud mahsulotni yangi bozorga olib chiqish. 
4. Innovatsiyalarni ragʻbatlantiruvchi yoki innovasion faoliyatga 
toʻsqinlik qiluvchi koʻrsatkichlar. 
Mazkur koʻrsatkichlar ikki guruhga boʻlinadi: 
- turli xil ma’lumot manbalari mavjudligi natijasida innovatsiyalarni 
ragʻbatlantiruvchi koʻrsatkichlar: ichki manbalar (kompaniya ichida), bozor 
holati haqidagi ma’lumot manbalari, ta’lim va tadqiqot ma’lumotlari 
manbalari, boshqa har qanday ma’lumot manbalari. 
- korxona ichida ham, tashqarisida ham iqtisodiy omillar tufayli 
innovatsion jarayonga toʻsqinlik qiladigan koʻrsatkichlar.
Innovatsiyalarni ragʻbatlantiruvchi omillarni tavsiflovchi koʻrsatkichlar 
sifatida quyidagilardan foydalanish taklif etiladi: 
- kompaniya yoki kompaniyalar guruhi ichidagi ma’lumotlarga 
asoslangan koʻrsatkichlar (ichki ilmiy-tadqiqot ishlari, marketing, ishlab 
chiqarish va boshqalar). 
- tashqi tijorat manbalaridan olingan bozor toʻgʻrisidagi koʻrsatkichlar 
(raqobatchilar, sotib olingan va amalga oshirilgan yoki qoʻllanilmagan 
texnologiyalar, mijozlar yoki xaridorlar, konsalting kompaniyalari, 
ta’minotchilar, materiallar, uskunalar va dasturiy ta’minot etkazib 
beruvchilar). 
- ta’lim va tadqiqot tashkilotlarini (oliy oʻquv yurtlari, davlat va 
xususiy tadqiqot tashkilotlari) tavsiflovchi koʻrsatkichlar. 
- patent faoliyatini, konferentsiyalar, jurnallar, koʻrgazmalar va 
boshqalarni tavsiflovchi koʻrsatkichlar. 
Innovatsiyalarga toʻsqinlik qiluvchi omillarni tavsiflovchi quyidagi 
koʻrsatkichlardan foydalanish tavsiya etiladi: 

---

50 
- iqtisodiy koʻrsatkichlar (haddan tashqari yuqori hatarlar, yuqori narx, 
moliyalashtirishning etarli emasligi, innovatsiyalarni qaytarish muddati 
davomiyligi). 
- ishlab chiqarish koʻrsatkichlari (innovatsion salohiyatning yetarli 
emasligi, malakali kadrlarning yetishmasligi, texnologiyalar va bozorlar 
haqida ma’lumotlarning yetishmasligi, innovatsion xarajatlarni nazorat 
qilishdagi qiyinchiliklar, kompaniyadagi oʻzgarishlarga qarshilik, tashqi 
xizmatlarning yetishmasligi, hamkorlik uchun qulay sharoitlarning yetarli 
emasligi). 
- boshqa koʻrsatkichlar (zaif texnologik istiqbollar, infratuzilmaning 
nomukammalligi, ilgari kiritilgan yangiliklar tufayli innovatsiyaga ehtiyoj 
yoʻqligi, mulk huquqlarini himoya qilish tizimining nomukammalligi, qonun 
hujjatlari, me’yoriy – huquqiy hujjatlar, soliqqa tortish, xaridorlarning yangi 
mahsulotlarga qiziqishining yoʻqligi). 
5. Kompaniyaning innovatsion va ishlab chiqarish faoliyati oʻrtasidagi 
korrelyasion koʻrsatkichlari. 
Yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarning sotuv ulushi (oxirgi 
uch yilda sotilgan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlar soni, 
takomillashtirilgan 
texnologiyalar 
yordamida 
ishlab 
chiqarilgan 
mahsulotlarning oʻzgarmagan ulushi). 
Innovatsion faoliyat natijalari koʻrsatkichlari (uch yillikning boshi va 
oxiridagi sotuv, mahsulot eksporti, ishchilar soni, operatsion afzalliklar). 
Ishlab chiqarishda foydalanilgan innovasiyalarning ta’siri (ishchi 
kuchidan foydalanish, materiallar va energiyani sarflari, asosiy vositalardan 
foydalanish, uch yil ichida mahsulot tannarxini pasaytirish va boshqalar). 
Ta’kidlanganidek, 
yuqoridagi 
koʻrsatkichlarni 
baholashda 
mahsulotlarining hayotiylik davri muhim omil hisoblanadi. 
Koʻrinib turibdiki, teng sharoitlarda ular qanchalik yuqori boʻlsa, 
innovasiyalarning yashash davri shunchalik qisqa boʻladi. Ammo bunday 
innovasiyalar texnologik yoki texnik nuqtai nazardan muhimroq yoki ilgʻor 
boʻlishi shart emas. Yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarni sotish 
ulushining yuqori qiymati har doim ham innovatsion faoliyatning yuqori 
intensivligini koʻrsatmaydi. Shunday qilib, kompaniyaning ishlab chiqarish 
faoliyatiga innovatsion faollikning ta’sirini tavsiflovchi barcha sanab oʻtilgan 
koʻrsatkichlar mahsulotning hayotiylik davriga bogʻliq boʻlgan yuklamalar 

---

51 
bilan hisobga olinishi kerak. Agar innovatsiyalarning xizmat qilish 
muddatini taxmin qilish qiyin boʻlsa, yangilikni joriy etish chastotasi orqali 
ham ushbu omilni hisobga olish mumkin. 
Korrelyatsion koʻrsatkichlarni talqin qilishda quyidagi omillarni ham 
hisobga olish kerak. Birinchidan, sotilgan innovatsion mahsulotlarning 
ulushi donabay ishlab chiqarish bilan shugʻullanadigan kompaniyalarda 
qayta ishlovchi yoki partiyali ishlab chiqaruvchi korxonalarga qaraganda 
yuqori. Ikkinchidan, yangi tashkil etilgan kompaniyalarda innovatsion 
mahsulotlarning ulushi uzoq vaqtdan beri bozorda boʻlgan kompaniyalarga 
qaraganda yuqori. 
Nihoyat, 
eskirgan 
mahsulotlarni 
almashtirmoqchi 
boʻlgan 
kompaniyalar 
mahsulot 
turlarini 
kengaytirayotgan 
kompaniyalarga 
qaraganda yaxshiroq ishlaydi. 
6. Xarajatlar koʻrsatkichlari. 
Innovatsion xarajatlar koʻrsatkichlarining ikki guruhidan foydalanish 
taklif etiladi: 
- joriy yildagi kompaniya innovatsion faoliyatining umumiy xarajatlari. 
Ushbu xarajatlar innovatsion soha yoʻnalishlari yoki innovatsion 
byudjetning kattaligi bilan belgilanadi. 
- innovasiyalarni joriy etish qachon boʻlganidan qat’iy nazar, joriy yil 
yoki hisobot davri uchun innovatsiyalarga xarajatlar qiymati.(maqsadli 
yondashuv) 
Byudjet doirasidagi taxminiy xarajatlar innovatsiyalarni joriy etish 
bilan bogʻliq innovatsion faoliyat xarajatlarini, potentsial innovatsiyalarni 
ishlab chiqishni va nihoyat muvaffaqiyatsiz innovatsiyalar xarajatlarini 
hisobga oladi. 
Bunda eng mashaqqatli ish ilmiy tadqiqot va tajriba xarajatlarini 
baholash jarayonidir. Shuni ham unutmaslik kerakki, yirik kompaniyalar 
odatda kichik biznes sub’yektlariga qaraganda innovatsion loyihalarni 
koʻproq amalga oshiradilar. 
Byudjet doirasidagi hisobning asosiy afzalligi uning an’anaviy byudjet 
hisobi bilan bogʻliqligidadir. Kamchiligi esa – bu innovatsion faoliyat va 
sotish oʻrtasidagi bogʻliqlikning yetarli emasligi, shuningdek natijalarning 
innovatsiyalarning hayotiylik davri, innovatsiyalarni ishlab chiqish vaqti va 
boshqalar kabi parametrlari bilan yetarli darajada bogʻliq emasligidir. 

---

52 
Maqsadli yondashuvda faqat muayyan bir davr uchun innovatsiyalarni 
amalga oshirishda bevosita qilingan xarajatlar hisobga olinadi. Mazkur 
yondashuvda muvaffaqiyatsiz yoki toʻxtab qolgan innovatsion loyihalar, 
ishlab chiqilayotgan loyihalar va ma’lum bir mahsulot yoki ilovaga bevosita 
aloqador boʻlmagan tadqiqotlar uchun xarajatlar hisobga olinmaydi. Ushbu 
yondashuvning asosiy afzalligi shundaki, bunda innovatsion faoliyat 
natijalarini bevosita tahlil qilish mumkin. Innovatsiya va iqtisodiy rivojlanish 
oʻrtasidagi korrelyasion bogʻliqlikni ham aniqlash mumkin.